Son Dönem Hilafet Tartışmalarının İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi (Seyyid Bey, Senhûrî ve Mevdûdî Örneği)

Yıl 2021, Sayı: 38, 335 - 364, 30.10.2021

Seracettin Eraydın

Öz

Hz. Peygamber’in vefatından sonra Müslümanların ilk karşılaştıkları konu hilafet meselesi olmuştur. Çünkü Hz. Peygamber, vefatına kadar risâlet görevinin yanında siyasi otoriteyi de elinde bulundurmuştur. Onun vefatıyla risalet vazifesi sona ermiş olsa da İslam toplumunun devamını sağlamak ve geleceğini korumak için adına hilafet denilen siyasi liderliğin devam etmesi bir zorunluluktu. İşte bu sebeple Hz. Peygamberin vefatının hemen akabinde söz konusu liderliğin kim tarafından doldurulacağı sorusu, ilk nesil arasında cevaplanması gereken bir soru haline gelmiş ve bunun etrafında birtakım tartışmalar çıkmıştır. Başlangıçta siyasi olan bu tartışmalar zaman içinde çeşitli toplumsal nedenlerle itikadî bir meseleye dönüşmüştür. Esasında Müslümanların tarihî süreç içerisinde edindiği yönetim tecrübesinin ifadesi olan hilafet, inişli çıkışlı çeşitli merhalelerden geçmiş olmakla birlikte ilga edildiği 3 Mart 1924’te kadar İslam toplumunun en temel siyasî müessesesi konumunda olmuştur. Gerek hilafetin ilga sürecinin öncesinde gerekse sonrasından günümüze kadar hilafet üzerine birçok tartışma yapılmış ve bu konuda önemli eserler kaleme alınmıştır. Biz de bu çalışmamızda yazdıklarıyla ve fikirleriyle hilafet tartışmalarında önemli yer tutan Türk hukukçu Muhammed Seyyid Bey, Mısırlı hukukçu Abdurrazık Senhûrî ve Pakistanlı âlim Ebu’l Alâ Mevdûdî’nin hilafet hakkındaki görüşlerini ortaya koyup İslam hukuku açısından değerlendirmeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hilafet, Saltanat, Seyyid Bey, Senhûrî, Mevdûdî

Discussions of Caliphate in the Recent Period in Terms of Islamic Law (in the Example of Seyyid Bey, al-Senkhūrī and al-Mevdūdī)

Öz

The issue of caliphate coming to existence after Prophet Muhammad is the first problem that Muslims confronted. Because, the Prophet held political authority in addition to her prophethood until her death. Even though the mission of the prophethood ended with his death, the continuation of the political leadership, called the caliphate, was a necessity in order to ensure the continuation of the Islamic society and to protect its future. For this reason, the question of who will fill the leadership in question immediately after the death of the Prophet has become a question that needs to be answered among the first generation, and some debates have arisen around it. These discussions, which were initially political, have turned into a religious issue for various social reasons over time. In fact, the caliphate, which is the expression of the administrative experience of the Muslims in the historical process, has gone through various stages with ups and downs, but has been the most basic political institution of the Islamic society until March 3, 1924. Many discussions have been made on the caliphate, both before and after the abolition of the caliphate, and important works have been written on this subject. In this study, we have revealed the views of Turkish jurist Muhammed Seyyid Bey, Egyptian lawyer Abdurrazık Senkhuri and Pakistani scholar Ebu’l Ala Mevdudi, who have an important place in the caliphate discussions with his writings and ideas, and evaluated them in terms of Islamic law.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Caliphate, Sultanate, Seyyid Bey, Senkhurî, Mevdûdî

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan, İslam’da İ’tikadi Mezhebler ve Akâid Esasları, çev. M. Saim Yeprem, İstanbul: Marifet Yayınları, 1994.
• Abdurrâzık, Ali b. Hasen b. Ahmed b. Muhammed, el-İslam ve Usûlu’l-Hukm, Katar: Vezâretü’s- Sekâfeti ve’l-Funûn ve’t-Turâs, ts.
• Âsım Efendi, Mütercim Seyyid Ahmed Âsım, Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi, çev. Mustafa Koç - Eyüp Tanrıverdi, İstanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2013.
• Apak, Âdem, Anahatlarıyla İslam Tarihi, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Avcı, Casım, “Hilafet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998, XVII, 539-546.
• Avvâ, Muhammed Selim, İslam Devletinde Yönetim Şekli, çev. Âdem Yerinde, İstanbul: Mana Yayınları, 2011.
• Başoğlu, Tuncay, “Hilafetin Sübut Şartı Olarak Bey’at”. “İLAM Araştırma Dergisi”, c. 1, sy. 2 (1996), 81-112.
• Erdem, Sami, “Cumhuriyet’e Geçiş Sürecinde Hilafet Teorisine Alternatif Yaklaşımlar: Seyyid Bey Örneği (1922-1924)”, Divan: Disiplinlerarası Çalışma Dergisi, sy. 2, (1996), 119-146.
• Eryarsoy, M. Beşir, İslam Devlet Yapısı, İstanbul: Beka Yayıncılık, 2013.
• Hallaq, Wael, İslam Hukukuna Giriş, çev. Necmettin Kızılkaya, İstanbul: Pınar Yayınları, 2017.
• Hamidullah, Muhammed, İslam Müesseselerine Giriş, çev. İhsan Süreyya Sırma, İstanbul: Beyan Yayınları, 2016.
• Hamidullah, Muhammed, el-Vesâiku’s-Siyâsiyye, çev. Vecdi Akyüz, Kitabevi Yayınları, 1997, s. 63-73.
• Hatipoğlu, Mehmet Said, “İslam’da İlk Siyasi Kavmiyetçilik; Hilafetin Kureyşiliği”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, s. 23, (1978), 121-213.
• Hayrettin Karaman, İslam Işığında Günün Meseleleri, İstanbul: Nesil Yayınları. 1992.
• Genç, Süleyman, “Seyyid Bey’in Hilafetle İlgili TBMM’deki Konuşmasının İslam Tarihi Açısından Değerlendirilmesi”. Türk Hukuk ve Siyaset Adamı Seyyid Bey Sempozyumu, İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları,1999.
• Gölcük, Şerafettin, Kelâm Tarihi, Konya: Kitap Dünyası Yayınları, 2009.
• İbn Haldûn, Ebu Zeyd Abdurrahman b. Muhammed el Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî, Mukaddime, çev. Zakir Kadiri Ugan, Cilt. 2, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1989.
• Kallek, Cengiz, “Biat”. Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992, VI, 120-124.
• Karadâvî, Yusuf, İslam’da Devlet Mefhumu, çev. Hüsameddin Cemal, İstanbul: Nida Yayıncılık, 2016.
• Kâsımî, Zâfer, Nizamü’l-Hukmi fî Şeriati’l-İslam ve’t-Tarihi’l-İslamî, Beyrut: Daru’n-Nefais, ts.
• Karadâvî, İslam Hukuku Evrensellik Süreklilik, çev. Yusuf Işıcık - Ahmet Yaman, İstanbul: 2016.
• Köse, Saffet, İslam Hukukuna Giriş, İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2016.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed, el-Ahkâmu’s- Sultâniyye ve’l-Velâyât ed-Dinîyye, Kuveyt: Dâru ibni Kuteybe, 1989.
• Mehmet Azimli, Halifelik Tarihine Giriş, Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2016.
• Mehmet Erdoğan, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Mertoğlu, Suat, “Reşîd Rızâ’da Hilafet Düşüncesi”. Hilafet Risaleleri, haz. İsmail Kara, İstanbul: Klasik Yayınları, 2005, c. 5, 45-93.
• Mevdûdî, Ebu’l Alâ, Hilafet ve Saltanat, çev. Ali Gencer, İstanbul: Hilal Yayınları, 2011.
• Mevdûdî, İslam’da Hükümet, İstanbul: Hilal Yayınları, 2016.
• Mevdûdî, İslam’da Devlet Nizamı, çev. Rasim Özdenören, İstanbul: Hilal Yayınları, 1967.
• Mevdûdî, İslam Nizamı, çev. Ali Genceli, İstanbul: Hilal Yayınları, 2016.
• Mevdûdî, İslam İnkılabının Programı, çev. Mikail Bayram, Ankara: Hilal Yayınları,1969.
• Mübarek, Muhammed, İslam Nizamı, çev. Hüsameddin Cemal, İstanbul: Nida Yayıncılık, 2013.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî, el-Ahkâmu’s- Sultâniyye ve’l-Velâyât ed-Diniyye, Kuveyt: Daru ibni Kuteybe, 1989.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref, Şerhü’n-Nevevî alâ Sahîhi’l-Müslim, Darü İhyai’t-Türasü’l-Arabî, 1972.
• Sarıbıyık, Mustafa, “İslam Siyaset Düşüncesinde Hilafet Kurumunun Aşılamayan Sorunları Üzerine Bazı Mülahazalar”. İ.Ü. Şarkiyat Mecmuası, sy. 23 (2012), 169-185.
• Sâvî, Salah, el-Vecîz fi fikhi’l-Hilafe, Kahire: Daru’l-İʻlam ed- Düvelî, ts.
• Senhûrî, Abdurezzak Ahmed, Fıkhu’l Hilâfe ve Tetevvuruha li Tusbiha Usbete Ümemin Şarkiyye, çev. Nadiye Abdurrezzak es-Senhûrî, thk: Tevfik M. eş-Şavî, Beyrut: Müessesetü’r-Risale Naşirûn, ts.
• Seyyid Bey, “Muhammed, Hilafet ve Hâkimiyet-i Milliye”, Türk Hukuk ve Siyaset Adamı Seyyit Bey Sempozyumu, haz. Mehmet Sait Toprak, İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1999.
• Seyyid Bey, Fıkıh Usûlü, haz. Hasan Karayiğit, İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2010.
• Seyyid Bey, “Hilafetin Şer’i Mahiyeti”, Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi, ed. İsmail Kara, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2011, s. 233-266.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdilkerîm, el-Milel ve’n-Nihal, thk: Ahmed Fehmî Muhammed, Beyrut: Darü’l Kutubi’l-İlmiyye, 1992.
• Tartûsî, Abdu’l-Mün’im, el-Ahkâm es-Sultâniyye ve’s-Siyâsetü’i-Şer’iyye, İstanbul: Guraba Yayıncılık, 2016.
• Teftâzânî, Muhammed Ebü’l-Vefa el-Guneymî, Kelâm İlminin Bellibaşlı Meseleleri, çev. Şerafettin Gölcük, İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 1980.
• Turan, Namık, Hilafet- Erken Dönem İslam Tarihinden Osmanlı’nın Son Yüzyılına, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Türcan, Talip, Devletin Egemenlik Unsuru ve Egemenlikten Kaynaklanan Yetkileri, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Rayyıs, Ziyâuddin, en-Nazariyyâtü’s-Siyâsiyye el-İslâmiyye, Kahire: Daru’t-Turas, ts.
• Rızâ, Muhammed Reşîd, el-Hilâfe, Kahire: Müessesetü Hindavî, 2015.
• Yaman, Ahmet, Siyaset ve Fıkıh, İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Yıldırım, Mustafa, Mecelle’nin Küllî Kaideleri, İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2009.
• Yıldırım, Ramazan, 20. Yüzyıl İslam Dünyasında Hilafet Tartışmaları, İstanbul: Anka Yayınları, 2004.
• Zeydan, Abdülkerim, İslam’da Fert ve Devlet, çev. Zeki Soyyiğit, İstanbul: Düşünce Yayınları 1969.