İşârî/Tasavvufî Tefsirlerde Ahkam Ayetlerinin Yorumlanmasında İ‘tibâr Yönteminin Fıkhî Açıdan Değerlendirilmesi

Yıl 2021, Sayı: 37, 117 - 142, 30.04.2021

Derviş Dokgöz

Öz

Bu makale, işârî tefsirlerin ahkam ayetlerini yorumlama metodunun fıkıh usulü açısından değerlendirilmesi amacıyla yazılmıştır. İşârî (tasavvufî) tefsirler, mutasavvıf müfessirlerin Kur’an ayetlerini okuduklarında kalplerine doğan manalarla oluşturulan tefsirler olup, bunlar yorum sahibi sûfînin tamamen gönül dünyasındaki hissiyata bağlı sübjektif yorumlardır. Kur’an’daki ahkam ayetlerinden hüküm çıkarma faaliyeti ise fıkıh usulü kaideleri çerçevesinde yapılan ve objektif kurallara bağlı olan bir faaliyettir. Ahkam ayetlerinin, sûfîlerin işârî tefsirlerine de konu olması yönüyle, bu ayetlerin işârî yorumlarının hangi metotlarla yapıldığının ortaya çıkarılması büyük önemi haizdir. Bu çalışma sonucunda elde edilen bulgulara göre, işârî tefsirlerde ahkam ayetlerine yaklaşım metodunun genel olarak “i‘tibâr” yöntemi olduğu ve bu çerçevede tasavvufî yorumlamalarda bulunulduğu görülmektedir. Ancak bu yönteme dayalı olarak ortaya konulan yorum ve hükümler fıkıh usulü açısından değerlendirildiğinde, işârî yorum neticesinde ortaya çıkan sonucun metot ve sonuç açısından birçok noktada fıkhın istinbat metotları ile uyuşmadığı görülmektedir. Çalışmada bu konuda ulaşılan tespitler, bir kısım örnek yorumlar üzerinden izaha çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İşârî Tefsir, Ahkam Ayetleri, Tasavvuf, Usulü’l-Fıkh, İ‘tibâr

The Evaluation of Method of I‘tibar in the Interpretation of the Provision Verses in Ishari Tafsirs in Terms of Fiqh

Öz

This article has been written in order to evaluate the method of interpreting the provision verses of Ishari (sufistic) tafsirs in terms of fiqh method. Ishari tafsirs are interpretations created with the meanings born to the hearts of sufi commentators when they read the Qur’anic verses, and these are subjective interpretations that are entirely dependent on the feeling in the world of hearts of the interpreter sufi. The activity of making judgments from the provision verses in the Quran is an activity that is carried out within the framework of the rules of fiqh method and is subject to objective rules. Since the provision verses are also the subject of the ishari tafsirs of the Sufis, it is of great importance to reveal the methods by which the ishari interpretations of these verses are made. According to the findings we obtained as a result of this study, it is seen that the approach method for the provision verses in ishari tafsirs is generally the “i’tibâr” method and mystical interpretations are made within this framework. However, when the interpretations and judgments put forward based on this method are evaluated in rules of fiqh method, it is seen that the result we got by the ishari interpretation does not comply with the methods of fiqh in many points in terms of method and result. In the study, the findings reached on this subject were tried to be explained through some sample comments.

Anahtar Kelimeler

Ishari tafsir, Provision verses, Tasavvuf (Sufism), Usul al-fiqh, I‘tibar

Kaynakça

• Akpınar, Ali, “İşari Tefsir ve Kuşeyri’nin Besmele Tefsiri”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, c. 3, sy. 9 (2002), 53-92.
• Alusi, Şihabuddin Mahmud, Ruhu’l-Meani fi Tefsiri’l-Kur’ani’l-Azim ve Seb’i’l-Mesani, Beyrut: İhyau’t-Turasi’l-Arabiy, ts.
• Ateş, Suleyman, İşari Tefsir Okulu, İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1998.
• Ay, Mahmut, “İşari Tefsirde İ‘tibar/Analoji Yontemi”, Dini Ve Felsefi Metinler Yirmibirinci Yuzyılda Yeniden Okuma, Anlama ve Algılama Sempozyumu Bildirileri, İstanbul: 2012, c. 2, s. 727-750.
• Ay, Mahmut, “İşari Tefsirde Yontem Meselesi”, İstanbul Universitesi İlahiyat Fakultesi Dergisi, sy. 26 (2012), 59-110.
• Ay, Mahmut, Kur’an’ın Tasavvufi Yorumu, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2016.
• Aydın, Mahmut, “Yahudi Kutsal Metin Geleneğinde Tevrat’ın Batıni Yorumu Tebliğinin Muzakeresi”, Kur’an’ın Batıni ve İşari Yorumu (Sempozyum Bildiriler), ed. Mustafa Ozturk, İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018, 169-180.
• Beğavi, Huseyin b. Mes’ud, Şerhu’s-sunne, Beyrut: el-Kutubu’l-İslami, 1983.
• Birışık, Abdulhamit, “Tefsir”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara: 2011, XL, 281-290.
• Buhari, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail, Sahih-i Buhari, Dımeşk: Daru İbni Kesir, 2002.
• Bursevi, İsmail Hakkı, Tefsiru Ruhi’l-beyan, İstanbul: Matbaatu Osmaniyye, 1330.
• Candan, Abdulcelil, Kur’an Tefsirinde Sapma ve Nedenleri, İstanbul: Seyda Yayınları, ts.
• Cermi, İbrahim Muhammed, Mu‘cemu ulumi’l-Kur’an, Dımeşk: Daru’l-Kalem, 2001.
• Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, Ankara: Fecr Yayınları, 2017.
• Cessas, Ahmed b. Ali er-Razi, el-Fusul fi’l-Usul, Kuveyt: Vizaratu’l Evkaf ve’ş-Şuunu’l-İslamiyye, 1994.
• Curcani, Ali b. Muhammed, Mu‘cemu’t-Ta‘rifat, Kahire: Daru’l-Fadile, ts.
• Debusi, Ubeydullah b. Umer b. İsa, Takvimu’l-edille, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001.
• Demirli, Ekrem, “Kuşeyri’den İbn-i Arabi’ye İşari Yorumculuk Hakkında Bir Değerlendirme: İşari Yorumdan Tahkike Doğru Kur’an-ı Kerim Yorumculuğunun Gelişimi,” Ataturk Universitesi İlahiyat Fakultesi Dergisi, sy.40 (2013), 121-142.
• Denizer, Nurullah, Kur’an’ın Sufi Yorumu Bursevi Orneği, Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Dereli, Muhammet Vehbi, “İşari Tefsirlerin Gecerliliği ve Problemleri Uzerine”, Dokuz Eylul Universitesi İlahiyat Fakultesi Dergisi, sy. 34 (2011), 129-147.
• Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sozluğu, İstanbul: Rağbet Yayınları, 1998.
• Gorduk, Yunus Emre, “İşari Tefsirin Mahiyeti, Şer‘i Temelleri ve Batıni Yorumdan Farkı,” Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim], c. 11, sy. 2 (2011), 9-47.
• Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah Ahmed b. Muhammed, el-Musned, Beyrut: Muessesetu’r-Risale, ts.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali, Fethu’l-Bari, Kahire: Mektebetu’s-Selefiyye, ts.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Muslim, Garibu’l-Hadis, Bağdat: Matbaatu’l-Ani, 1997.
• İbn Teymiyye, Takiyyuddin Ahmed b. Abdulhalim, Mecmuu‘l-fetava, Medine: Mecmau‘l-Melik Fahd li-Tıbaati’l-Mushafi’ş-Şerif, 2004.
• İbn Teymiyye, Takiyyuddin Ahmed b. Abdulhalim, “Zahir ve Batın İlmine Dair Bir Risale (Risale fi ilmi’l-batın ve’z-zahir)”, cev. Mustafa Ozturk-Ali Bolat, Tasavvuf: İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, İstanbul, c. 2, sy. 6 (2001), 265-302.
• İbnu’l-Arabi, Ebu Bekir Muhyiddin Muhammed b. Ali, Fususu’l-Hikem, Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-Arabi, ts.
• İbnu’l-Arabi, Ebu Bekir Muhyiddin Muhammed b. Ali, Futuhatu’l-Mekkiyye, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Kahraman, Abdullah, “Tasavvufi Tefsirlerin Ahkam Ayetlerine Yaklaşımı (İsmail Hakkı Bursevi) Orneği”, Osmanlı Toplumunda Kur’an Kulturu ve Tefsir Calışmaları -I-, İstanbul: İlim Yayma Vakfı, 2011, 261-280.
• Karapınar, Fikret, “İlk Donem Sufilerin Nassları Yorumlama Tarzı”, Kur’an’ın Batıni ve İşari Yorumu (Sempozyum Bildiriler), ed. Mustafa Ozturk, İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018, 97-120.
• Karapınar, Fikret, “Rivayetlerde İşari Yorum”, Hadis Tetkikleri Dergisi, c. 5, sy. 2 (2007), 89-104.
• Karasakal, Şaban, Kur’an’ın İşari Yorumu, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Koca, Ferhat, “Birleşen ve Ayrışan Yonleriyle Usul-i Fıkhın Kelam, Tasavvuf ve İslam Felsefesi ile Olan İlişkisi”, İslam Duşuncesinin Kurucu Unsurları: Usul-i Fıkıh, Kelam, Tasavvuf ve İslam Felsefesi, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016, 167-281.
• Kuşeyri, Ebu’l-Kasım Zeynulislam Abdulkerim b. Hevazin, Letaifu’l-işarat, Kahire: İdaratu’t-Turas, 2000.
• Kutluer, İlhan, “Duşunme”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara: 1994, X, 53-57.
• Maşalı, Mehmet Emin, “Tefsir Disiplini Acısından Batıni ve İşari Yorumun İlmi Değeri Tebliğinin Muzakeresi”, Kur’an’ın Batıni ve İşari Yorumu (Sempozyum Bildiriler), ed. Mustafa Ozturk, İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018, 239-243.
• Necmuddin Kubra, Ahmed b. Omer, et-Te’vilatu’n-Necmiyye, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2009.
• Ozkose, Kadir, “Tasavvuf Kulturunde Batın ve Batıni/Ledunni Bilgi Kavramlarının Referans Çerçevesi,” Kur’an’ın Batıni ve İşari Yorumu (Sempozyum Bildiriler), ed. Mustafa Ozturk, İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018, 59-84.
• Ozturk, Mustafa, Kur’an ve Aşırı Yorum, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Razi, Fahruddin Muhammed b. Omer, et-Tefsiru’l-kebir (Mefatihu’l-Gayb), Beyrut: Daru’l-Fikr, 1981.
• Serahsi, Ebu Bekr Ahmed b. Ebi Sehl, Kitabu’l-Mebsut, Beyrut: Daru’l-Ma’rife, ts.
• Serahsi, Ebu Bekr Ahmed b. Ebi Sehl, Usulu’s-Serahsi, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1993.
• Serrac, Ebu Nasr et-Tusi, el-Luma‘ (İslam Tasavvufu), cev. H. Kamil Yılmaz, İstanbul: Erkam Yayınları, 2016.
• Suyuti, Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr, el-İtkan fi ulumi’l-Kur’an, Medine: Vizaratu’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 1402.
• Sulemi, Huseyin b. Musa el-Ezdi, Hakaiku’t-tefsir, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001.
• Şaban, Zekiyyuddin, İslam Hukuk İlminin Esasları, cev. İ. Kafi Donmez, Ankara: Turkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Uludağ, Suleyman, “İşari Tefsir”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara: 2001, XXIII, 424-428.
• Yıldırım, Ahmet, “Hadiste İşari Yorum ve Mutasavvıfların Hadis Yorumlarında Yontem Sorunu”, VI. Kutlu Doğum Sempozyumu (Tebliğler), Isparta: 2003, 155-164.
• Zehebi, Muhammed Huseyin, et-Tefsir ve’l-mufessirun, Kahire: Mektebetu Vehbe, ts.
• Zerkeşi, Muhammed b. Abdullah, el-Burhan fi ulumi’l-Kur’an, Kahire: Mektebetu Daru’t-Turas, 1984.
• Zurkani, Muhammed Abdulazim, Menahilu’l-irfan fi ulumi’l-Kur’an, Kahire: Matbaatu Isa el-Babi’l-Halebi, ts.