İstihsan Tanımına Yeni Bir Bakış: el-Amel Bi’ş-Şebeheyn Uygulaması ve İstihsanla İlişkisi

Yıl 2020, Sayı: 35, 103 - 127, 30.04.2020

Bahaddin Karakuş

Öz

Bazı fer‘i meselelerin birden çok asla benzediği durumlarda, özelde Ebu Hanife (v. 150/767) ve genelde Hanefi fakihler iki benzer yön ile de amel etmiştir. Bu durum hicri V. asırdan itibaren “el-amel bi’ş-şebeheyn” kavramıyla ifade edilmiştir. Bir fer‘de birbirine benzeyen ve şer‘an muteber sayılabilecek birden fazla vasfın bulunmasıyla bu vasıfların hükmünün fer‘in hükmüne tesir etmesi olarak tanımlayabileceğimiz şebeheyn ile amel kaidesi, birçok hükmün arka planını anlaşılır kılmaktadır. Kaidenin en dikkat çekici yönü ise istihsan uygulamalarıyla olan bağlantısıdır. Zira kaidenin işletildiği birçok örnekte fakihler istihsana da atıfta bulunmuştur. Buralardaki istihsan tatbikatı dikkate alındığında usulde tanımı yapılan istihsan ile fürudaki istihsan örneklerindeki farklılaşmalar dikkat çekmektedir. İstihsan, başka bir delil sebebebiyle açık kıyastan rucu‘ etmek olarak tarif edildiğinde açık kıyası terk manası akla gelse de, verilen örnekler dikkatle incelendiğinde aslında açık kıyasın gerektirdiği hüküm de mümkün olduğu kadar sonuçtaki hükme tesir ettiği görülecektir. Şebeheyndeki iki benzer yönün dikkate alınmasıyla açık kıyasın gerektirdiği hüküm terk edilmeden, kıyas ve istihsanın gerektirdiği hüküm bir arada yansıtılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hanefi Fıkhı, Fıkıh Usulü, İstihsan, el-Amel bi’ş-şebeheyn, Füru-i Fıkıh, Şebeh Kıyası

نظر جديد إلى تعريف الاستحسان: تطبيق العمل بالشبهين واتصاله بالاستحسان

Öz

عمِل فقهاء الحنفية ولا سيما الإمام أبو حنيفة بالشبهين في بعض المسائل الفقهية التي .» العمل بالشبهين » يشبه الفرع أكثر من أصل. ومنذ قرن الخامس الهجري أفيد عن هذا المفهوم ب من الممكن أن نتصف العمل بالشبهين بأنه أوصاف متماثلة وجدتْ في الفرع ومعتبرة شرعا، يؤثر حكم تلك الأوصاف إلى حكم الفرع. وتوضح هذه القاعدة كثيرا من الأحكام. وألْفَتُ جانب لهذه القاعدة علاقتها بتمرن الاستحسان. لأنه كثيرا ما نوّه الفقهاء عن الاستحسان في الأمثلة التي استعملت القاعدة فيها. وإذا نظرنا بالإمعان يلاحظ الفرق بين الأمثلة في استحسان الفروع واستحسان الذي عرّف في الأصول. إن الاستحسان، إذا عُرّف بأنه رجوع عن القياس الجلي بسبب خارجي، يتبادر في الذهن ترك القياس الجلي. ولكن يُرى بتدقيق النظر في الأمسلة المذكورة أن القياس الجلي يؤثر بالحكم كما يؤثر بسبب خارجي. وفي العمل بالشبهين يعمل سويا بالقياس الجلي والاستحسان مع مراعاة الوجهين المتماثلين، ولم يترك حكم القياس الجلي

Anahtar Kelimeler

الفقه الحنفي, أصول الفقه, الاستحسان, العمل بالشبهين, فروع الفقه, قياس الشبه