İslam İmar Hukukunun Kaynakları ve Bu Alanda Geçmişten Günümüze Yapılan Çalışmalar

Yıl 2022, Sayı: 40, 271 - 298, 30.12.2022

Adnan Koşum , Hasan Keskin

Öz

Bu çalışmada İslam hukukunun önemli alanlarından birisi olan “İmar Hukuku” ile ilgili temel kaynak ve çalışmalar üzerinde durulmuştur. Bu anlamda konuya ilk olarak “imar” kavramının lügat ve terim anlamları üzerinde durularak başlanmıştır. Burada Kur’ân’ı Kerîm’de söz konusu kavramın sıklıkla vurgulandığı ifade edilmiş ve bunun İslam’ın yeryüzünün imarına vermiş olduğu değerin en önemli göstergesi olduğu belirtilmiştir. Ayrıca Kur’an’daki bu vurgunun Müslümanların yeryüzünün imarını ibadet gibi telakki etmelerinde önemli bir etken olduğu ifade edilmiştir. Bunun Müslümanların bir şehri kurarken taşımış oldukları gaye ve amaçta net bir şekilde görüldüğü belirtilmiştir. Daha sonra söz konusu alanla ilgili delil veyahut da kaynak olma özelliği taşıyan hususlar ele alınmış ve bunlar “aslî” ve “fer‘î” olarak iki kısma ayrılmıştır. Bunlardan “aslî” kaynak kapsamında olanların “Kur’ân” ve “sünnet” ten ibaret olduğu belirtilmiş ve Kur’ân’ın ihtiva ettiği hükümleri açıklayış tarzı üzerinde durularak ve de imarla ilgili meselelerin farklı sebeplere bağlı olarak değişkenlik gösterdiği göz önünde bulundurularak Kur’ân’da imar hukuku ile ilgili doğrudan hükümlerin yer almadığı ifade edilmiştir. Bununla birlikte özellikle sünnet kapsamında söz konusu alanla ilgili genel düzenlemeler içeren birçok hadisin var olduğu belirtilerek bu konudaki birçok meselenin de bunlar özellikle de “zarar hadisi” bağlamında çözüme kavuşturulduğunun tespiti yapılmıştır. İlgili konudaki fer‘î kaynaklar ise “örf”, “maslahat”, “istihsan” ve “istishâb” şeklinde sıralanmış ve her birinin söz konusu alana olan etkisi ortaya koyulmuştur. Bu anlamda hakkında herhangi bir nassın bulunmadığı imarla alakalı meselelerin çözümünde fakihlerce beldelerde cârî olan örf ve adetlerin esas kabul edildiği görülmüş ve buna göre de irtifak hakları, ortak duvar mülkiyetinin tespiti vb. durumlarla ilgili komşular arasında meydana gelen davaların çözümünde örfün temel dayanak olduğu belirtilmiştir. Diğer bir fer‘î Kaynak olan maslahatın ise yapı ve yapılaşmada birey ve topluma fayda sağlayacak hususların gözetilmesi, zarar vereceklerin ise giderilmesi konularında fakihlerce esas alındığı ifade edilmiştir. Ayrıca imarla ilgili hususlarda da sıkça karşılaşılan toplum ve bireye yönelik bir faydanın çatışması ile ilgili meselelerin çözümünün temel dayanağın yine maslahat olduğu vurgulanmıştır. Ayrıca özellikle son dönem Hanefî fakihler tarafından zararla ilgili meselelerin çözümünde sıkça kullanıldığı görülen istihsanın da bu konudaki fer‘î kaynakların bir diğeri olduğu belirtilmiştir. Bu konudaki kaynakların sonuncusu olan ve bir şeyin bulunduğu hal üzere kalmasını ifade eden istishâbın da imarla ilintili olan ortak kullanım alanlarından kaynaklı bir takım ihtilafların çözümünde esas alınan bir kaynak olduğu vurgulanmıştır.
Daha sonra ilk olarak “İslam İmar Hukuku” ile ilgili meselelerin fıkıh literatüründeki yeri üzerinde durulmuştur. Buna göre klasik dönemde söz konusu alanla ilgili hükümlerin fıkıh kitaplarında konunun uygunluğuna göre farklı bölümlerde ele alındığı ve detaya inilmeden zikredildiği belirtilmiştir. Genel fıkıh kitaplarının yanında “en-nevâzil”, “yargı”, “hisbe”, “eş-şurût ve’s-sicillât”, “kamu hukuku” ve kavâid-i külliye alanında yazılan “el-eşbâh ve’n-nezâir” türü eserlerde de ilgili meselelere yer verildiği vurgulanmış ve ilgili hususların bu tür eserlerde de ya bölüm ya da önemine binaen açılan ayrı bir fasıl içerisinde ele alındığı ifade edilmiştir. Diğer taraftan imarla ilgili hükümleri ihtiva eden müstakil çalışmaların da var olduğu belirtilmiş ve bunlar klasik ve modern dönem olarak sınıflandırılmıştır. Klasik dönemde ilgili hususların erken olarak nitelendirilebilecek bir dönemden itibaren genel olarak risale şeklinde yazılan eserlerde müstakil olarak ele alındığı görülmüş bunun yanında bazı fakihler tarafından belirli bir hacme sahip eserlerin de yazıldığı ifade edilmiştir. Bunların Mâlikî ve Hanefî âlimlere ait olduğu belirtilerek öne çıkanlar hakkında detaylı bilgiler verilmiştir. Modern dönemde de bir kısmının geçmişte yazılan eserlerin tahkik ve neşri diğerlerinin ise bu alanda yapılan akademik bir çalışma olduğu görülen eser ve telifler tespit edilmiş ve konuyla doğrudan bağlantılı olanların isimleri zikredilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, İmar Hukuku, Kamu Hukuku, Kaynak, Eser

Destekleyen Kurum

YOK

Proje Numarası

YOK

Teşekkür

yok

Sources of Islamic Zoning Law and Studies in this Field from Past to Present

Öz

In this study, the main sources and studies on “Zoning Law”, which is one of the important and untouched areas of Islamic law, are discussed. In this sense, the subject has been started by presenting both lexical and terminological definitions of the concept of “zoning”. He concept in question is frequently emphasized in the Qur’an, which is an important sign indicating that Islam has given significant attention to the evelopment of the earth. In addition, this emphasis on zoning in the Qur’an is an important factor for Muslims to consider it as a form of worship. After conceptual evaluation of the subject matter, the evidences and sources related to the field in question are examined by dividing them into two parts as “main ones” and “secondary ones”, Under the section about the “main” evidences and sources, the one from the “Qur’an” and the “Sunnah” , as well as the provisions from the Qur’an related to the subject have been presented. It is emphasized that there are many hadiths that contain general regulations related to the subject of the article and that Muslim jurists resolved many issues on this subject by means of the context of these hadiths, especially within the contexr of hadith called the “harm hadith”. As for the secondary sources related to the subject, they are “customary practices”, “public benefit (maslaha)”, “juristic preference (istihsan)” and “presumption of continuity (istishab)”, and the effects of each of them on the subject matter has been tried to be revealed. In this regard, customary practices were used to solve cases between neighbors related to easement rights, such as determination of ownership of the common wall while maslaha was influential in observing the public benefit in construction and settlements, and eliminating the ones that will harm the community. Juristic preference (istihsan) was also a fundamental basis in solving the issues related to zoning law and it was frequently employed especially by Hanafis in solving problems related to harm. As for the proof of istishab, which means that a ruling is presumed continuing unless there is an evidence stating otherwise, it is also one of the sources used in the resolution of the conflicts arising from common use.
Then article, dealt with how the issues related to the “Islamic Zoning Law” are examined in the Islamic law books and stated that they are generally examined under the sections related to Zoning Law. It also pointed out that the issues related to Zoning Law were examined under separate chapters in some works. The issues and chapters related to Zoning Law are titled “an-nawazil”, “judgement”, “hisba”, “al-shurut wa’al-sijillat”, “public law” and “al-aşhbâh wa’al-nazâir” written in the field of general maxims. In addition to these, the relevant issues have also been dealt with independently in the works written in the form of treatises starting from a very early period. There are also some voluminous studies written by some jurists on the subject. The article also provides detailed information about some prominent works and their authors. More over it has been stated that there are recent critical editions of such works in manuscripts form.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Zoning Law, Public Law, Source, Work

Proje Numarası

YOK

Kaynakça

• Adevî, Ebû’l-Hasen. Hâşiyetü’l-Adevî alâ kifâyeti’t-tâlibi’r-Rabbânî. thk. Yusuf eş-Şeyh Muhammed el-Bukâî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1994.
• Azeb, Halid. Fıkhü’l-imârati’l-İslâmiyye. Mısır: Dârü’n-Neşr li’l-Câmiât, 1997.
• Azeb, Halid. Fıkhü’l-ümrân. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye el-Lübnâniyye, 2017.
• Azimli, Mehmet. “Ehl-i Beytin Kurduğu İlk Devlet; İdrîsîler”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2003), 5-8.
• Barbier, George. “Droıt Musulman: Des Droıts&Obligations Entre Proprıetaıres D’heritages Voısins”. Revue Algerıennne et Tunısıenne De Legislation De Jurısprudence 16 (1990).
• Bârûdî, Muhammed b. Hüseyin b. İbrahim. Fethü’r-Rahmân fî mesâili tenâzuı’l-hîtân. Fihrisü’l-Mahtûtât. Tunus: Dârü’l-Kütübi’l-Vataniyye, 1978.
• Bekr, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed. el-Kısme ve usûlü’l-erazîn. thk. Bekir b. Mu-hammed eş-Şeyh el-Belhâc-Muhammed Sâlih Nâsır. Cezayir: Cemiyyetü’t-Türâs, 1997.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Bezzâz, Muhammed b. Şihâp el-Fetâvâ el-Bezzâziyye bi hâmişi’l- Fetâvâ’l-Hindiyye. 6 Cilt. Bûlâk-Mısır: Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1310.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuku İslâmiyye ve Istılahâtı Fıkhıyye Kâmusu. 8 cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el- Câmiu’s-sahîh. 9 Cilt. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. b.y.: Dârü Tavkı’n-Necât, 1412.
• Brokelman, Karl. Târîhu’l-edebi’l-Arabî. trc. Abdülhalîm en-Neccâr. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1959.
• Brunschvig, Robert. “Urbanisme Medieval et Droit Musulman”. Revue des Etudes İsla-miques 11 (1947), 127-155.
• Dârekutnî, Ebû’l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed. es-Sünen. 5 Cilt. thk. Şuayb el-Arnavût-Hasan Abdülmünım Şelebî-Abdüllatîf Hırzullah-Ahmed Berhûm. Beyrut: Mües-sesetü’r-Risâle, 1424/2004.
• Dahîl, Süleymân b. Abdullah. Ahkâmü’t-tarîk fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Riyad: y.y., 1987.
• Desûkî, Muhammed b. Arefe. eş-Şerhu’l-kebîr li’ş-Şeyhi’d-Derdîr. 4 Cilt. b.y.: Dârü’l- Fikr, ts.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş’as b. İshak es-Sicistânî. es-Sünen. 4 Cilt. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdurrahman. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ebû Zehra, Muhammed. Usûlü’l- fıkh. b.y.: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1396/1958.
• Edirnevî, Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm Kâmî. Riyâzü’l-kâsimîn, İstanbul: Atıf Efendi Yazma Eserler Kütüphanesi, 34. http://yazmalar.gov.tr/eser/riyazul-kasimin/161321.
• Edirnevî, Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm Kâmî. Riyâzü’l-kâsimîn, Edirne: Selimiye Yazma Eserler Kütüphanesi, 22. http://yazmalar.gov.tr/eser/riyaz-el-kasimin/211579.
• Edirnevî, Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm Kâmî. Riyâzü’l-kâsimîn, thk. Mustafa Ahmed b. Hammûş. Dımaşk: Dârü’l-Beşâir, 2000.
• Fâyiz, İbrahim b. Muhamd. el-Binâ ve ahkâmühü fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Riyad: y.y., 1418.
• Ferrâ, Kadı Ebû Ya‘lâ. el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, tsh. Muhammed Hâmid el-Fakî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali. el-Misbâhü’l-münîr. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Müstasfâ, thk. Muhammed Abdüsselâm Abdü’ş-Şâfî. b.y.: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Gırnâtî, İbn Cüzey. el-Kavânînü’l- fıkhiyye. thk. Mâcid Hamevî. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 2013.
• Hâfız, Muhammed Mutî’. Fihrisü mahtûtâti Dâri’l-Kütübi’z-Zâhiriyye. Dımaşk: Dârü Ebî Bekr, 1981.
• Hallâf, Abdülvahhâb. İlmu usûli’l- fıkh. Lübnan: y.y., 1956.
• Hamade, Cemal. el-Fihrisü’l-âm li’l-mahtûtât. 8 Cilt. Tunus: Dârü’l-Kütübi’l-Vataniyye, 1994.
• Hammûş, Mustafa Ahmed b. Fıkhü’l-ümrâni’l-İslâmî min hilâli’l-arşîvi’l-Osmânî. Dubai: Dârü’l-Buhûs li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve İhyâi’t-Türâs, 2002.
• Harirî, Mecdî Muhammed Abdurrahmân. Üsüsü tasmîmi’l-mesken fi’l-imâreti’l-İslâmiyye. Mekke: y.y., 1989.
• Hattâb, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed. Mevâhibü’l-Celîl li şerhi Muhtasarı Halîl. 6 Cilt. b.y.: Dârü’l- Fikr, 1412/ 1992.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1412/1992.
• İbnü’l-Ezrak, Ebû Abdillah el-Gırnâtî. Bedâiu’s-silk fî tabâii’l-mülk. thk. Ali Sâmî en-Neşşâr. Irak: Vizâratü’l- İ‘lâm, ts.
• İbn Ferhûn, İbrahim b. Ali b. Muhammed. ed-Dîbâcü’l-mezhep. 2 Cilt. thk. Muhammed el-Ahmedî. Kahire: Dârü’t-Türâs, ts.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahman b. Muhammed el-Hadramî. Mukaddi-me. 2 Cilt. thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. Dımaşk: Dârü’l-Belhî, 2004.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. 2 Cilt. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. b.y.: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, ts.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab, 15 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, 1414.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim b. Muhammed. el-Eşbâh ve’n-nezâir. thk. Zekeriyya Umeyrât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1999.
• İbnü’r-Râmî, Muhammed b. İbrahim el-Lahmî. el-İ‘lân bi ahkâmi’l-bünyân. thk. Abdur-rahman b. Salih el-Etram. Riyad: y.y., 1403; a.mlf. a.g.e., nşr. Muhammed Abdüs-settâr Osmân. İskenderiyye: Dârü’l-Ma’rifeti’l-Câmiiyye, 1988; a.mlf. a.g.e., thk. Ferîd Süleymân. b.y.: Merkezü’n-Neşri’l-Câmii, 1999; a.mlf. a.g.e., nşr. Ebü’l-Fadl Dimyâtî-Ahmed b. Ali. Beyrut. Dâru İbnü Hazm, 2012.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed. el-Beyân ve’t-Tahsîl. 20 Cilt. thk: Muhammed Hacî vd. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• İbnü’ş-Şıhne, Ebü’l-Velîd Lisânüddîn Ahmed b. Muahmmed b. Muhammed es-Sekafî. Lisânü’l-hükkâm fî ma’rifeti’l-ahkâm. Kâhire: el-Bâbü’l-Halebî, 1393/1973.
• İbnü’l-Uhuvve, Ziyâüddîn Muhammed b. Ahmed el-Kureşî. Kitâbü meâlimi’l-kurbe fî talebi’l- hisbe. b.y.: Dârü’l-Fünûn, ts.
• İlîş, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. Minehu’l-celîl şerhu Muhtasa-ri’ş-Şeyh Halîl. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1409/1989.
• İmam Mâlik, Ebû Abdillah Mâlik b. Enes el-Esbahî. el-Muvatta’, thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâs el-Arabî, 1406/1985.
• İsmâîl, Tomî. İmâra ve’l-ümrân fî zılâli’l-Kur’ân. Cezayir: Beytü’l- Mi‘mâriyyine’l -Arab, ts.
• Kadı Iyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ el-Yahsubî. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik. thk. Tâvît et-Tancî-Abdülkadir es-Sehrâvî-Muhammed b. Şerîfe-Said Ahmed A’rab. 8 Cilt. Mağrib: Matbaatü Fedâla, 1965-1983.
• Kayrevânî, Ebû Zeyd. en-Nevâdir ve’z-ziyâdât. 27 Cilt. thk. Muhammed Abdülaziz ed-Debbâğ. Beyrût: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1999.
• Kuraşî, Muhyiddîn Ebî’l-Vefâ. el-Cevâhiru’l-Madıyye fî Tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdül-fettâh Muhammed el-Huluv. Riyad: Hicr, 1993.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen. el-Ahkâmü’sultâniyye ve’l-vilâyâtü’d-dîniyye. thk. Ahmed Câd. Kahire: Dârü’l-Hadis, ts.
• Mousa Isâ b.-Barbier, George. Droıt Musulman: Des Droıts&Obligations Entre Proprıetaıres D’heritages Voısins. Fransa: Naba Press, 2012.
• Müslim, Ebü’l-Hasen Müslim b. el-Haccâc, el-Câmiu’s-sahîh. 5 Cilt. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâs el-Arabî, ts.
• Râbia, Muhammed b. Muhammed Bayram. Tahkîkü’l-menât fî Âdemi iâdedi’s-sebât. Fihri-sü’l-Mahtûtât, Tunus: Dârü’l-Kütübi’l-Vataniyye, , 1977.
• Razûk, Muhammed. “İdrîs II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/483. İstanbul: TDV Yayınları, 2000; “İdrîsiler”. 21/495-497.
• Sadrüşşehîd, Ebû Hafs Hüsâmüddîn Ömer b. Abdülaziz b. Mâze. Kitâbü’l-hîtân. thk. Abdullah Nezîr Ahmed. Beyrut: el-Mektebetü’l-Mekkiyye, 2014.
• Sa‘dî, Ahmed Muhammed Saîd. Ahkâmü’l-ümrân fî’l- fıkhi’l-İslamî. Dımaşk: Dârü’r-Ruvâd, 2010.
• Sekafî, el-Mürcî. Kitâbü’l-hîtân. thk. Muhammed Hayri Ramazan Yusuf. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Muâsır, 1994; Kitâbü’l-hîtân-Ahkâmüt-turuk ve’s-sutû’ ve’l-ebvâb ve mesîli’l-miyâh ve’l-hîtân fî fıkhİ’l-İslâmî. thk: Muhammed Hayri Ramazan Yusuf. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Muâsır, 1994.
• Senâmî, Ömer b. Muhammed b. Iyaz. Nisâbü’l-İhtisâb. b.y.: y.y., ts.
• Serrâc, Ahmed. el-İmâratü’l-İslâmiyye hasâisü ve âsâr. Gazze: y.y., 2015.
• Subkî, Tâcüddîn. el-Eşbâh ve’n-nezâir, 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1991.
• Suyûtî, Celâleddin. el-Eşbâh ve’n-nezâir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Şankîtî, Abdülvehhâb. el-Vasfü’l-münâsib li şer’i’l-hükm. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 1415.
• Şâtıbî, İbrahim. el-Muvâfakât. 7 Cilt. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr bin Hasan êl Selmân. b.y.: Dârü İbnü Affân, 1417/ 1997.
• Şa‘bân, Zekiyyüddîn. Usûlü’l-fıkh -İslâm Hukuk İlminin Esasları. trc. İbrahim Kâfi Dön-mez. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Şehrî, Yahya Muhammed Hasan. el-Mesken edêbühü ve ahkâmühü fi’l-İslâm. Mekke: y.y., 1409.
• Şeşen, Ramazan. Nevâdir el-Mahtûtât el-Arabiyye fî Mektebâti Türkiye. İstanbul: Îsâr, 1997.
• Şevkânî, Muhammed b. Abdullah. İrşâdü’l-Fuhûl. 2 Cilt. thk. Ahmed Azüv İnâye. Dımaşk: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1419/1999.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu’cemü’l-Evsat, 10 Cilt. thk. Târık b. İvazillah b. Muhammed-Abdülmuhsin b. İbrahim el-Hüseynî. Kahire: Dârü’l-Harameyn, ts.
• Tahâvî, Ebû Câfer. Kitâbü’ş-şurûti’s-sagîr. 2 Cilt. thk. Rûhi Özcan. Bağdat: Riâsetü Dîvâni’l-Evkâf, 1394.
• Tarablûsî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Ali b. Halîl. Mu‘înü’l-hükkâm fimâ yetereddedü beyne’l-hasmeyni mine’l-ahkâm. b.y.: Dârü’l-Fikr, ts.
• Tarşâvî, Belhâc, el-İmâratü’l-İslâmiyye, Tilmisân: y.y., 2007.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa. Miftâhu’s-saâde ve misbâhu’s-siyâde fî Mevzûâti’l-ulûm. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. es-Sünen. 6 Cilt. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Tüteylî, Îsâ b. Mûsâ. Kitâbü’l-cidâr. thk. İbrâhim b. Muhammed el- Fâyiz. Riyad: Dârü Ravâni, 1996; a.mlf., el-Kadâü bi’l-mirfak fi’l-mebânî ve nefyi’d-darar. thk: Muham-med Ennümeyyinc. Rabat: Munazzametü Îsiskû, 1999; a.mlf., Nefyü’d-darar. thk. Ferîd b. Süleymân-Muhtâr et-Tüleylî. Tunus: Merkezü’n-Neşri’l-Câmii, 2003.
• Vezirî, Yahya. el-Ümrân ve’l-bünyân fî manzûri’l-İslâm. Kuveyt: Vizêratü’l-Evkâf ve’ş- Şüûnü’l-İslâmiyye, 2008.
• Vezirî, Yahya. el- İmâratü’l-İslâmiyye ve’l- bîe. Kuveyt: Âlemü’l-Mârife, 2004.
• Zeydan, Abdülkerim. el-Vecîz fî usûli’l-Fıkh. b.y.: Müessesetü Kurtuba, 1396.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Vecîz fî usûli’l- Fıkh. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1995.
• Zuhaylî, Vehbe. Usûlü’l-fıkhi’l- İslâmî. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1986.