The Contributions of the Islamic Jurisprudence to Shaping the Consciousness of Good Deed in the Individual

Yıl 2023, Sayı: 41, 75 - 104, 30.06.2023

Mustafa Çakır

https://doi.org/10.59777/ihad.1217785

Öz

Good deed is the transformation of the understanding of value that faith brings to man into concrete action. Human beings, who have the ability to perform conscious actions, continue their development by preserving the value that is determined for them with the life plan they have built under the guidance of religion, which is the set of decrees sent to them by Almighty Allah. In this respect, good deeds are not only the manifestation of faith on concrete actions, but also its protector. There is no doubt that the need for the guidance of knowledge in gaining the consciousness of good deeds, which is emphasized in the Qur'an and repeated as a requirement of perfect faith, is unquestionable. According to the Islamic belief, the arrangement of life in accordance with the purpose of existence can only be possible through acceptances based on correct information. It is proved by many events and sociological facts experienced by the witness of history that value judgments based on the guidance of pure desires and enthusiasms are not sufficient to reach the absolute good and moral. Therefore, with the emergence of human beings on the stage of existence, it has been revealed as a divine law that they should be guided under the guidance of revelation and that behavior forms should be formed in the example of messengers, who are human beings like themselves.
Good deeds are generally defined as a concept that expresses the way of behaving that is beneficial to the person in terms of the good, profitable, correct and hereafter-facing aspect that religion encourages to do. Islamic diciplines in general and the disipline of the Islamic Jurisprudence in particular have a decisive role in the transformation of good deed into an action suitable for the purpose of religion by creating a knowledge-based rational ground in the mind of the individual. As a matter of fact, Islamic Jurisprudence represents a methodological effort that guides the individual to know the nature of the judgments and how to obtain them from legitimate evidences that will be beneficial in this world and in the hereafter, with their reason and wisdom. In this context, it can be said that the Islamic Jurisprudence has made important contributions to shaping of the idea of good deeds in many respects such as determining the righteous deed of the sharīah, arranging human actions in accordance with the purpose of religion, determining the criteria, limits and priorities of the rights and obligations between the creator and the servant, giving legal relations between individuals a dimension that encourages moral and spiritual gain, preserving the measure and balance in acts of worshipping and the idea of goodness not staying in the individual plan, but becoming a social movement and becoming widespread.
From past to present, the drifts and negative results caused by the claims of good deeds, which are far from the guidance of the Islamic Jurisprudence, have been experienced continuously in Islamic societies. Such sociological facts confirm the fact that every individual who desires to achieve the welfare of the worldly life and the beauties of the hereafter cannot remain indifferent to the guidance of Islamic Jurisprudence in the effort of putting forth actions in accordance with the spirit of religion. As a matter of fact, every individual who desires “good deeds” must take these two basic prerequisites into consideration in their actions. The first of these prerequisites is that this action is religiously right. The second is that it is sincere and made for Allah. With reference to this, the fact that it is done with sincere feelings alone is not sufficient to qualify a deed as being “righteous”, and it is expected that the act must comply with the legitimacy criteria of religion. At this point, the emphasis in the first definitions of the Islamic Jurisprudence, “Someone to know the things that are for and against him/her.” essentially reveals the truth that one must act according to the accuracy criteria established in accordance with a certain method and information system, which will cause benefits and harm in both worldly and otherworldly terms.
This study tries to reveal the importance of the guidance of the Islamic Jurisprudence in the construction of a virtuous society by taking some explanatory examples of the aspects of the science of Islamic Jurisprudence, which is about making human actions in accordance with the spirit of religion by arranging the sharī'ah provisions on a rational ground depending on sound religious references, contributing to the shaping of the thought of good deeds in the individual.

Anahtar Kelimeler

Jurisprudence, Good Deed, Purpose, Benefit, Balance

Fıkıh İlminin Bireyde Sâlih Amel Bilincinin Şekillenmesine Katkıları

Öz

Sâlih amel, imanın insana kazandırdığı değer anlayışının somut eyleme dönüşmesidir. Bilinçli eylemler ortaya koyabilme yeteneğine sahip kılınan insanoğlu Yüce Allah’ın kendisine gönderdiği hükümler manzumesi olan dinin rehberliğinde inşa ettiği hayat planı ile kendisine biçilen değeri muhafaza ederek gelişimini devam ettirir. Bu bakımdan sâlih amel, imanın somut eylemler üzerindeki tezahürü olduğu gibi aynı zamanda da koruyucusudur. Kur’ân-ı Kerîm’de üzerinde önemle durulan ve kâmil imanın bir gereği olarak tekrarlanan sâlih amel bilincinin kazanılmasında bilginin rehberliğine duyulan ihtiyaç kuşkusuzdur. İslam inancına göre hayatın varoluş gayesine uygun olarak tanzimi ancak doğru bilgiye dayalı kabuller üzerinden mümkün olabilir. Salt arzu ve heveslerin yönlendirmesine bağlı değer yargılarının mutlak iyiye ve ahlakî olana ulaştırmada yeterli olamadığı tarihin şahitliği ile tecrübe edilen pek çok hadise ve sosyolojik gerçeklerle sabittir. Bu yüzden insanoğlunun varlık sahnesine çıkmasıyla birlikte vahyin rehberliğinde yönlendirilmesi ve kendisi gibi bir beşer olan elçiler örnekliğinde davranış formlarının şekillendirilmesi ilahi bir kanun olarak vaz edilmiştir.
Sâlih amel, genel olarak dinin yapılmasını teşvik ettiği iyi, faydalı, doğru ve ahirete bakan yönü itibarıyla kişiye kazanç sağlayan davranış şeklini ifade eden bir kavram olarak tanımlanır. İslamî bir terim olan sâlih amelin, birey zihninde bilgi temelli rasyonel zemininin oluşturularak dinin gayesine uygun eylem haline dönüşmesinde genel olarak İslamî ilimlerin ve özelde fıkıh ilminin belirleyici bir yeri bulunmaktadır. Nitekim fıkıh, bireyin dünya ve âhirette faydasına olacak hükümlerin şer‘î delillerden elde ediliş keyfiyetini sebep ve hikmetleri ile bilebilmesine rehberlik eden metodolojik bir çabayı temsil eder. Bu bağlamda, şer‘î hitabın sâlih amel cihetinin tespitinden, insan eylemlerinin dinin gayesine uygun olarak tanzim edilmesi, yaratıcı ile kul arasındaki hak ve yükümlülüklerde ölçü, sınır ve önceliklerin belirlenmesi, bireyler arası hukuki ilişkilere ahlâkî ve manevi kazancı özendiren bir boyut kazandırılması, ibadet nitelikli eylemlerde ölçü ve dengelerin korunması, iyilik düşüncesinin birey planında kalmayıp toplumsal bir hareket haline dönüşerek yaygınlık kazanması gibi pek çok açıdan fıkıh ilminin sâlih amel düşüncesinin şekillenmesine önemli katkılar sağladığı söylenebilir.
Geçmişten günümüze fıkhın rehberliğinden uzak sâlih amel iddialarının İslam toplumları içerisinde yol açtığı savrulmalar ve olumsuz sonuçlar sürekli olarak tecrübe edilegelmiştir. Bu tür sosyolojik gerçekler, dünya hayatının refahı ve âhiretin güzelliklerini elde etme arzusunda olan her bireyin dinin ruhuna uygun eylemler ortaya koyma çabası kapsamında fıkıh ilminin rehberliğinden kayıtsız kalamayacağı gerçeğini teyit etmektedir. Nitekim “sâlih amel” arzusunda olan her bireyin ortaya koyacağı eylemlerde şu temel iki ön koşulu mutlaka göz önünde bulundurması gerekmektedir. Bunlardan ilki, o eylemin din nazarında doğru olması; ikincisi ise, samimi ve Allah için yapılmış olmasıdır. Buna göre, sırf samimi duygularla yapılmış olması bir amele “sâlih” olma vasfını kazandırmak için tek başına yeterli olmamakta, eylemin dinin meşruiyet ölçülerine de uygun olması beklenmektedir. İşte bu noktada fıkhın ilk tariflerindeki, “Kişinin lehinde ve aleyhinde olan şeyleri bilmesi” vurgusu da esasen kişinin dünyevî ve uhrevî bakımdan fayda ve zarar verecek davranışları belli bir usul ve bilgi sistematiğine bağlı oluşturulmuş doğruluk ölçütlerine göre yapması gerektiği hakikatini ortaya koymaktadır.
Bu çalışmada, şer‘î hükümleri sahih dinî referanslara bağlı rasyonel bir zeminde tanzim ederek insan eylemlerini dinin ruhuna uygun hale getirmeyi konu edinen fıkıh ilminin bireyde amel-i sâlih düşüncesinin şekillenmesine katkı sunma yönleri açıklayıcı bazı örneklerle ele alınarak erdemli bir toplumun inşasında fıkhın rehberliğinin önemi ortaya konulmaya çalışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Sâlih Amel, Gaye, Maslahat, Denge

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. Müsned. thk. Şuayb el-Arnavût. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Alper, Ömer Mahir. “İtaat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/444-445. İstanbul: TDV Yayınları 2001.
• Bardakoğlu, Ali. “Helaller ve Haramlar”. İlmihal II (İslam ve Toplum). Ankara: DİB Yayınları 2006.
• Bardakoğlu, Ali. “Ahlâkın Fıkıh Kuralları Arasında Buharlaşması”. Eskiyeni 35 (2017), 51-94.
• Bedreddîn el-ʿAynî, Mahmud b. Ahmed b. Mûsâ. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. thk. Eymen Sâlih Şaʿbân. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/2000.
• Beğavî, Muhyissünne Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd. Meʿâlimü’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdullah en-Nemir vd. 8 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 1409/1988.
• Buhûtî, Mansur b. Yûnus. Keşşâfu’l-ḳınâʿ an-metni’l-İḳnâʿ. thk. Muhammed Hasan İsmail. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Bezzâr, Ebûbekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik. el-Baḥrü’z-zeḫḫâr (Müsned). thk. Maḥfuzurrahmân Zeynullah. 18 Cilt. el-Medînetü’l-Münevvere: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1415/1995.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük İslam İlmihali. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-saḥîḥ. Kahire: Dâru İbni’l-Cevzî, 2010.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ziyâuddîn Ebü’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf en-Nîsâbûrî. el-Ğiyâsî (Ğiyâsü’l-ümem fî iltiyâsi’z-zulem). thk. Abdülazîm Mahmud ed-Dîb. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 1432/2011.
• DİB Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı. Dini İstismar ve Tedhiş Hareketi Deaş. Ankara: DİB Yayınları, 2016.
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din İşleri Yüksel Kurulu Başkanlığı”. Erişim 11 Kasım 2022. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/Karar/38619/dugunlerde-bir-sure-takip-sonra-geri-vermek-uzere-kolye-bilezik-gibi-altinin-kiraya-verilmesi-caiz-midir
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din İşleri Yüksel Kurulu Başkanlığı”. Erişim 11 Kasım 2022. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/Karar/38616/bir-saticinin-bu-mali-su-surede-veya-su-fiyattan-satamazsan-geri-alirim-diyerek-yaptigi-vaat-dinen-baglayici-midir
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din İşleri Yüksel Kurulu Başkanlığı”. Erişim 13 Kasım 2022. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/690/gayrimesru-yolla-kazanilan-parayla-kurban-kesilebilir-mi
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din İşleri Yüksel Kurulu Başkanlığı”. Erişim 13 Kasım 2022. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/560/bankada-vadeli-hesapta-bekletilen-para-ile-hac-yapilir-mi
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din İşleri Yüksel Kurulu Başkanlığı”. Erişim 13 Kasım 2022. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/Karar/38193/vekaleten-hacca-gitmek-uzere-resmi-islem-yaptirip-kendi-adina-hacca-gitmek-caiz-midir
• Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eşʿas. Sünen. thk. Muhammed Abdülaziz el-Hâlidî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1428/2007.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf. el-Baḥrü’l-muḥîṭ fi’t-tefsîr. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1431-1432/2010.
• Ebu’l-Bekâ, Eyyûb b. Mûsâ el-Kefevî. el-Küliyyât. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1419/1998.
• Ebûbekir er-Râzî, Zeynüddîn Muhammed b. Ebîbekr. Tuḥfetü’l-mülûk. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1417/1997.
• Erbay, Celal. “Nafaka”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/282-285. İstanbul: TDV Yayınları 2006.
• Esad Efendi, Hocazâde. Fetâvâ-yı Esad Efendi (İlk şeyhülislamlık döneminde verdiği fetvalar). İstanbul: İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 157, 0b-273b.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustaṣfâ min ʿilmi’l-uṣûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İmiyye, 1413/1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İḥyâu ʿulûmi’d-dîn. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1402/1982.
• Haçkalı, Abdurrahman. İslam Hukuk Tarihinde Gayeci İçtihat Metodunun Gelişimi. İstanbul: Etüt Yayınları, 2004.
• Haçkalı, Abdurrahman. Şatıbî’de Makâsıd ve Fıkıh Usûlü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Haddâd, Ebûbekr b. Alî b. Muhammed. el-Cevheretü’n-neyyire ‘alâ Muḫtaṣari’l-Ḳudûrî. 2 Cilt. b.y.: el-Matbaatü’l- Hayriyye, 1322/1904.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’an’da Dini ve Ahlaki Kavramlar. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 2003.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf. Câmiʿu beyâni’l-ʿilm ve faḍlih. 2 Cilt. thk. Ebu’l-Eşbâl ez-Züheyr. Suud: Dâru İbni’l-Cevzî, 1414/1994.
• İbn Abdisselâm, Ebû Muhammed İzzüddîn Abdülaziz, Ḳavâʿidü’l-aḥkâm fî meṣâliḥi’l-enâm. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1414/1991.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz. Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1412/1992.
• İbn Ebî Şeybe, Ebûbekr Abdullah b. Muhammed. Müsnedü İbn Ebî Şeybe. thk. Âdil b. Yûsuf el-Ğazâvî - Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebîbekr. Bedâ‘iu’l-fevâid. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, ts.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebîbekr. İʿlâmü’l-muvaḳḳıʿîn ʿan rabbi’l-ʿâlemîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebîbekr. Miftâḥu dâri’s-saʿâde. 2. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî. 10 Cilt. Mektebetü’l-Kâhire, 1388/1968.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414/1993.
• İbn Nâcî, Kâsım b. Îsâ b. Nâcî et-Tenûhî. Şerḥu İbn Nâcî et-Tenûḫî ʿalâ metni’r-Risâle. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2007.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Mecmû‘u fetâvâ. 30 Cilt. el-Medînetü’l-Münevvere: Mücemma‘i’l-Melik Fahd li-Ṭıbâ‘ati’l-Muṣhafi’ş-Şerîf, 1425/2004.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. Fetḥu’l-ḳadîr. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• İmrânî, Ebu’l-Ḥüseyn Yahyâ b. Ebu’l-Hayr. el-Beyân fî mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 1421/2000.
• Râğıb el-İsfehânî, Ebu’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. eẕ-Ẕerîʿa ilâ mekârimi’ş-şerîʿa. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1400/1980.
• Râğıb el-İsfehânî, Ebu’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. Müfredâtü elfâzi’l-Ḳur’ân. Beyrut el-Mektebetü’l-Asriyye, 1427/2006.
• Kahraman, Abdullah. “Hz. Ömer’in Müellefe-i Kulûb’a Zekât Konusundaki Uygulaması ve Hanefi Mezhebine Etkisi”. Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu. ed. Ali Aksu. 3/135-144. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Rektörlük Matbaası, 2018.
• Karadâvî, Yûsuf. Fî fıḳhi’l-evleviyyât. Kahire: Mektebetü Vehbe, 2. Basım, 1416/1996.
• Karaḍavî, Yûsuf. Teysîru’l-fıḳh li’l-müslimi’l-muâṣır fî ḍav’i’l-Ḳur’âni ve’s-sünne. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1422/2001.
• Karagöz, İsmail. “Kur’an’da Salih Amel Kavramı Salih ve Muslih İnsanların Özellikleri”. Diyanet İlmi Dergi 33/2 (1997), 59-72.
• Kevserî, Muhammed Zâhid b. Hasan. Bülûğu’l-emânî fî sîreti’l-İmam Muḥammed b. el-Ḥasen eş-Şeybânî. b.y.: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 1998.
• Köksal, Asım Cüneyd. Fıkıh Usulünün Mahiyeti ve Gayesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Köse, Saffet. “Hülle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/475-477. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Köse, Saffet. Genetiğiyle Oynanmış Kavramlar ve Aile Medeniyetinin Sonu. Konya: Mehir Vakfı Yayınları, 2017.
• Merdâvî, Alâuddîn Ebu’l-Hasen Ali b. Süleyman. et-Taḥbîr şerḥu’t-Taḥrîr. thk. Abdurrahman el-Cibrîn vd. 8 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1421/2000.
• Merğinânî, Burhânüddîn Ebu’l-Hasen Ali b. Ebîbekr el-Fergânî. el-Hidâye şerḥu Bidâyeti’l-mübtedî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkam, ts.
• Mevṣılî, Abdullah b. Mahmud b. Mevdûd. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Meydânî, Abdurrahman Habenneke. Ecniḥatü’l-mekri’s̱- s̱elâse ve ḥavâfîhâ. Dımaşk: Dâru’l- Kalem, 2000.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmûz. Mirʾâtü’l-uṣûl fî şerḥi Mirḳāti’l-vüṣûl. İstanbul. Fazilet Neşriyat, ts.
• Ebussuûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî. İrşâdü’l-ʿaḳli’s-selîm ilâ mezâya’l-Ḳur’âni’l-Kerîm. 9 Cilt. Kahire: Dâru’l-Musḥaf, ts.
• Müslim b. el-Haccâc, el-Cāmiʿu’s-saḥîḥ. Kahire: Dâru İbni’l-Cevzî, 2009.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddîn Yahya b. Şeref. el-Mecmû‘ şerhu’l-Mühezzeb (Takıyyüddîn es-Sübkî’nin Tekmile’si ile birlikte), 20 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyā Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. Ravḍatü’t-ṭâlibîn ve ʿumdetü’l-müftîn. thk. Züheyir eş-Şâvîş. 12 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 3. Basım, 1412/1991.
• Okur, Kâşif Hamdi. İslâm Hukukunda Sosyal Sorumluluk – Âkıle Örneği. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı/İSAM Yayınları, 2017.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. el-Maḥṣûl Fî ‘ilmi uṣûli’l-fıḳh. thk. Tâhâ Câbir Feyyâz el-Alvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1416/1996.
• Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd b. Habîb. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Sâvî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. Bulġatü’s-sâlik li-Aḳrebi’l-mesâlik (Ḥâşiyetü’ṣ-Ṣâvî ‘ale’ş-Şerḥi’ṣ-ṣaġîr). 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1414/1993.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. Uṣûlü’s-Seraḫsî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Suğdî, Ebu’l-Hasen Ali b. El-Hüseyn b. Muhammed. en-Nütef fi’l-fetâvâ. thk. Selahaddin en-Nahî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1404/1984.
• Şa’bân, Zekiyyüddîn. Uṣûlü’l-fıḳhi’l-İslâmî. b.y.: el-Mektebetü’l-Ḥanefiyye, ts.
• Şâtıbî, Ebû İshâḳ İbrâhîm b. Mûsa. el-Muvâfaḳât. 7 Cilt. Suûd: Dâru İbn Affân, 1417/1997.
• Şeyhîzâde, Abdullah b. eş-Şeyh Muḥammed b. Süleyman. Mecmaʿu’l-enhur fî şerḥi Mülteḳa’l-ebḥur. 2 Cilt. Matbaa-i Âmire, 1317/1899.
• Şirvânî, Ahmed Hamdi. Levâmi‘u’d-deḳâiḳ fî tercemeti Mecâmi‘u’l-ḥaḳâiḳ. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Tabakoğlu, Ahmet. İslam ve Ekonomik Hayat. Ankara: DİB Yayınları, 6. Basım. 2020.
• Teftâzânî, Saʿdüddîn Mesʿûd b. Ömer. Şerhu’t-Telvîḥ ʿale’t-Tavḍîḥ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Tehânevî, Muhammed Alî. Mevsû‘atü keşşâfi ıṣtılâḥâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1996.
• Tirmizî. Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünen. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Yaman, Ahmet. “Fıkıh – Ahlâk İlişkisi İslâm Amelî Ahlâkının İlke ve Uygulamaları Çerçevesinde Bir Giriş”. Usul İslam Araştırmaları 9/9 (2008), 87-118.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Ser Ofset Basımevi, ts.
• Yılmaz, Nusrettin. “Andragojik Açıdan Bir Değer Olarak Salih Amel”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/2 (2020), 667-699.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ el-Hüseynî. Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-ḳâmûs. 40 Cilt. thk. İbrahim et-Terzî. b.y.: Matbaatü Hükûmetü’l-Kuveyt, 1392/1972.
• Zernûcî, Burhânü’l-İslâm. Ta‘lîmü’l-müte‘allim tarîku’t-ta‘allüm. thk. Mervan Kabbânî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1981.
• Zeylaî, Fahruddîn Osman b. Ali. Tebyînü’l-ḥaḳâʾiḳ şerḥu Kenzi’d-deḳâʾiḳ (Ḥâşiyetü’ş-Şilbî ile birlikte). 6 Cilt. Kahire/Bulak: el-Matba‘atü’l-Kübra el-Emîriyye, 1313/1895.