Purpose (al-Ghāyah) as a Method af Takhsis (Strictly İnterpretation) in İslamic Jurisprudence (A Study of Purpose Prepositions)

Yıl 2023, Sayı: 41, 133 - 167, 30.06.2023

Hüseyin Okur

https://doi.org/10.59777/ihad.1245780

Öz

In Islamic law, rulings can be deduced from the religious-legal texts if the stylistic features, systematic meanings and structure of the Arabic language are understood. All sources of Sharia and the contributions of jurists to it have been preserved in Arabic. For this reason, Islamic jurists have taken special care in knowing and applying the rules of language in deducing the rulings. It is possible to explain the detailed handling of the linguistic rules and the areas related to wordings in the methodology of Islamic jurisprudence (usūl al-fiqh), by its functionality in the process of analyzing the provisions and its results that affect many different issues.
One of the issues that the scholars of fiqh deal with in regards to determining the relations of literal meaning is specification (takhsis/strict interpretation). Takhsis (specification), which constitutes one of the important issues of the methodology of Islamic jurisprudence, has been widely studied in the context of lexical matters. In a general sense, takhsis (specification) refers to limiting the meaning of a general word and specifying some of the members covered by the general meaning of the word. There are many specification methods (strict interpretation) in usūl al-fiqh. One of them is the teleological method. The limitations used in the language are employed to determine the beginning of any action or any element or the last point at which it can reach. The purpose of a thing means the boundaries of that thing, which means that the scope of a provision is limited within certain facts. In this respect, the concept of purpose was applied to both the beginning (ibtida) and the end (intiha). In the terminology of the scholars of the methodology of Islamic jurisprudence, the purpose (ghāyah) in regards to a ruling refers to a thing by means of which the beginning and the end of a ruling are known. Mughayyā, on the other hand, refers to what determines the boundary of a text in regards to it beginning and end. The purpose (ghāyah) that the scholars of the methodology of Islamic jurisprudence deal with in their works is the purpose, which means specification (takhsis) or limitation (qasr) referring to the end of something.
The issue on which linguists and the scholars of the methodology of Islamic jurisprudence debated the most in regards to the concept of purpose as a method of specification has been about the determination of the end of the purpose. The scholars of the methodology of Islamic jurisprudence studied the subject of purpose in terms of the concept of purpose, the restriction of the absolute (taqyīd al-Mutlaq) and the letters of meaning (hurūf al-maʻānī). Although these are also used in the methodology of Islamic jurisprudence as a teleological method from a general perspective, the majority of Islamic jurists have claimed that specification through purpose can be achieved by means of Arabic prepositions “إلى” and “حتى”. Considered as a sub-type of Mafhūm al-mukhālafah by mutakallim scholars of the methodology of Islamic jurisprudence, "Mafhūm al-Ghāyah" is not an independent method of specification, but rather a result in the sense that the provision deduced by means of the purpose is contrary to the previous purpose. In fact, the meaning obtained by specification is nothing more than that.
In this article, the prepositions “إلى” and “حتى” will be examined in usūl al-fiqh works, both because of their frequent use in the purpose and because of the existence of discussions about determining the limit of the purpose found in their meanings. Whether the prepositions of purpose and specification and the limit fall within the scope of the predicate is a matter that has been discussed for a long time. This discussion has been formulated in the form of a question as “whether al-Ghāyah is included in al-mughayyā" and studied in this framework. Although the general principles about the question whether al-ghāyah is included in al-mughayyā are tried to be determined in the books of Islamic jurisprudence, it seems that this problem cannot be solved in regards to some practical issues. In this study, the roles of the prepositions of purpose in expressing the meaning of the purpose, their indications of meaning, therefore the boundaries they draw to the purpose and its reflections on various issues will be examined.

Anahtar Kelimeler

Methodology of Islamic Jurisprudence, Specification (al-tahsis), Hurūf al-Ma‘ānī, al-Ghayāh, al-Mughāyyā

İslâm Hukuk Usûlünde Bir Tahsis Yöntemi Olarak Gâye Delili (Gâye Edatları Özelinde Bir İnceleme)

Öz

İslâm hukukunda naslardan hüküm istinbâtı; Arap dilinin üslup özellikleri, dizgesel anlamları ve yapısı anlaşılırsa elde edilebilir. Şeriatın tüm kaynakları ve hukukçuların buna katkıları Arapça olarak korunmuştur. Bu sebeple İslâm hukukçuları hükümlerin elde edilmesinde, dil kurallarının bilinmesi ve uygulanması hususunda ayrı bir özen göstermişlerdir. Dil kurallarının ve lafızlar bahislerinin fıkıh usûlünde detaylı bir şekilde ela alınmasını, hükümleri analiz etme sürecinde, taşıdığı işlevsellik ve birçok fer‘î meseleye etki eden sonuçları üzerinden açıklamak mümkündür.
Usûlcülerin lafız-anlam ilişkilerini tespit etme noktasında ele aldıkları konulardan biri de tahsistir. Fıkıh usûlünün önemli konularından birini oluşturan tahsis, lafızlar bahisleri içinde geniş biçimde incelenmiştir. Genel anlamıyla tahsis, umum ifade eden bir lafzın anlamının bu lafız kapsamına giren fertlerden bir kısmıyla sınırlandırılmasını ifade eder. Usûl-i fıkıhta pek çok tahsis yöntemi bulunmaktadır. Bunlardan biri de gâye yöntemidir. Dilde yapılan sınırlandırmalar, herhangi bir fiil veya unsurun başlangıcını ya da yayılabileceği en son noktayı belirlemek için kullanılır. Bir şeyin gâyesi, o şeyin sınırı anlamına gelir ki, bu da hükmün kapsamının belli olgular dâhilinde sınırlandırılması demektir. Bu itibarla hem başlangıç (ibtida) hem de bitiş (intiha) için gâye kavramı kullanılmıştır. Usûlcülerin terminolojisinde gâye, şer‘î bir hükümle alakalı olarak kendisiyle bir hükmün başlangıç ve bitişinin bilindiği şeydir. Mugayyâ ise başlangıç ve sonuç için nassın sınırını belirlediği şeydir. Usûlcülerin eserlerinde konu edindikleri gâye, tahsis veya kasr anlamında olan ve bir şeyin bitişi anlamındaki gâyedir.
Bir tahsis metodu olarak gâye hususunda dilcilerin ve usûlcülerin üzerinde en çok tartıştıkları konu, gâyenin bitişinin tespiti olmuştur. Usûlcüler gâye konusunu mefhûm-i gâye, mutlakın takyidi ve hurûfu’l-meâni konularında incelemişlerdir. Genel anlamda bakıldığında bunlar da birer gâye yöntemi olarak usûlde kullanılsa da usûlcülerin çoğunluğu gâye yoluyla tahsis etmenin “الى” ve “حتى” edatlarıyla sağlanabileceğini söylemişlerdir. Mütekellim usûlcüler tarafından mefhûm-i muhalefenin bir alt türü olarak kabul edilen mefhûm-i gâye, esasında müstakil bir tahsis yöntemi olmayıp gâye ile elde edilen hükmün, yani hükmün gâyeye bağlanmasının bir sonucu olarak, gâyenin sonrasının öncesine muhalif olması anlamında bir çıkarım türüdür. Esasında tahsis ile elde edilen anlam da bundan başkaca değildir.
Çalışmamızda usûl eserlerinde hem gâyede kullanımlarının sık olması hem de anlamlarında bulunan gâyenin sınırının tespiti hakkında tartışmaların söz konusu olması itibariyle “الى” ve “حتى” edatları incelenecektir. Gâye ve tahsis edatlarının, sınırın yüklemin kapsamına girip girmediğine delâleti öteden beri tartışılan bir konudur. Bu tartışma “Gâye mugayyâya dâhil midir?” sorusuyla formüle edilmiş ve bu çerçevede incelenmiştir. Usûl ve fürû eserlerinde gâyenin mugayyâya dâhil olup olmadığı hususunda genel kurallar tespit edilmeye çalışılsa da bu sorunun fürû-ı fıkha dair meselelerin bir kısmında çözülemediği görülmektedir. Bu çalışmada gâye edatlarının, gâye anlamını ifade etmelerindeki rolleri, manaya delaletleri, dolayısıyla gayeye çizdikleri sınırlar ve bunun fer‘î meselelere yansımaları incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuk Usûlü, Tahsis, Hurûfu’l-Meânî, Gâye, Mugayyâ

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâeddin b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr fî şerhi Usûli’l-Pezdevî. thk. Abdullah Mahmud. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1995.
• Algül, Adnan - Bölükbaş, Emre. “Cessas’a Göre İlletin Tahsisi”. Ekev Akademi Dergisi 24/83 (2020), 1-30.
• Alkış, Alpaslan. “İsa b. Ebân’ın Âm, Hâs ve Âm’ın Tahsisiyle İlgili Görüşleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 33 (2019), 19-37.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, thk. Abdürrezzâk Afîfî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, ts.
• Attâr, Hasan b. Muhammed. Hâşiyetü’l-Attâr ʿalâ şerhi’l-Celâl el-Mahallî ʿalâ Cemʿi’l-cevâmiʿ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd. el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye. thk. Eymen Salih Şaban. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-Kübrâ. thk. Muhammed Abdükadir Atâ. Mekke: Mektebetü Dâri’l-Bâz, 1994.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-i İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf, 1985.
• Cengiz, Mehmet. “Fıkıh Usulünde Beyan Teorisinin Delâlet Yolları Üzerinde Tatbiki “Has Lafız Özelinde”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 20/2 (2020), 511-546.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh. thk. Ahmed Abdülgafur Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1984.
• Cîven, Ahmed b. Ebî Saîd el-Leknevî. Nûru’l-envâr fî şerhi’l-Menâr. thk. Fethi Mulan - Mahmud Ali Lübnan: Mektebetü Nuru’s-Sabâh, 2015.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Abdülmelik b. Abdillâh. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülazim Mahmud ed-Dîb. Mısır: Dâru’l-Vefâ, 1418.
• Çağmar, M. Edip. “Cer Harfi Olan Hattâ Hakkındaki ve Türkçe Kuran Meallerindeki Tercümelerine Bir Bakış”. İslami Araştırmalar Dergisi 17/3 (2004), 192-200.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. es-Sünen. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1966.
• Düzenli, Pehlül. “Türkçe Talak Tabirleri ve Fıkhî Sonuçları”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 46 (2018), 107-140.
• Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. et-Tezyîl ve’t-tekmîl fî şerhi’t-Teshîl. thk. Hasan Hindâvî. Riyad: Dâru Künûzi İşbîliyâ, ts.
• Ebû Hilâl el-Askerî. Arap Dilinde ve Kur’an’da Farklar Sözlüğü. çev. Veysel Akdoğan. İstanbul: İşaret Yayınları, 2013.
• Emîr Pâdişah, Muhammed Emîn b. Mahmûd. Teysîrü’t-Tahrîr. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1932.
• Gönan, Yavuz. İslâm Hukukunda İstisnâ Kuralı İle İstidlâl: Hanefî Mezhebi Örneği. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-Ayn. thk. Mehdî Mahzûmî ve İbrâhim es-Sâmerrâî. Beyrut: Dâru Mektebetü Hilâl, ts.
• Hattâb er-Ruaynî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Mevâhibü’l-celîl li-şerhi Muhtasarı Halîl. thk. Zekeriyya Umeyrât. Beyrut: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Hadot, Pierre. Wittgenstein ve Dilin Sınırları. çev. Murat Erşen. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2011.
• Hünerli, Bülent. “Eski Anadolu Türkçesindeki Sınırlama İşlevindeki ‘-(y)XncA dek/degin/kadar’ Ara Formunun Doğu Trakya Ağızlarındaki Görünümü Ve ‘-(Y)Xnca’ Zarf-Fiilinin Kullanım Çeşitliliği”. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 4/7 (2016), 152-163.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. et-Takrîr ve’t-tahbîr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• İbn Hişâm en-Nahvî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah b. Yûsuf. Muğni’l-lebîb ʿan kütübi’l-eʿârîb. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1992.
• İbn Kudâme, Ebü’l-Ferec Şemsüddîn Abdurrahmân b. Muhammed el-Makdisî. eş-Şerhu’l-Kebîr. Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’l-Arabî, ts.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn (Şerefüddîn) Kāsım b. Kutluboğa b. Abdillâh es-Sûdûnî el-Cemâlî el-Mısrî. Hulasâtü’l-efkâr şerhu Muhtasari’l-Menâr. thk. Senâullah Zâhidî. Riyad: Dâru İbn Hazm, 2003.
• İbn Nâcî, Ebü’l-Kâsım b. Îsâ et-Tenûhî el-Kayrevânî. Şerhun ʿalâ Risâleti İbn Ebî Zeyd el-Ḳayrevânî. thk. Ahmed Ferid el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm el-Mısrî. el-Bahru’r-râik şerhi Kenzi’d-dekâik. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• İbn Rüşd Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesıd. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2004.
• İbn Rüşd Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî. el-Mukaddimâtü’l-mümehhidât. thk. Muhammed Hâcî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. Risaleler. çev. Alparslan Açıkgenç - M. Hayri Kırbaşoğlu. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2004.
• İbnü’l-Kassâr Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed el-Bağdâdî. ʿUyûnü’l-edille fî mesâʾili’l-hilâf beyne fukahâʾi’l-emsâr. thk. Abdülhamid b. Sa‘d. Riyad: Mektebetü Meliki’l-Fahd, 2006.
• Kâdîhân, Ebü’l-Mehâsin Fahrüddîn Hasen el-Özkendî el-Fergânî. Fetâvâ Kâdîhân. thk. Salim Mustafa Bedrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Kâkî, Kıvâmüddîn Muhammed b. Muhammed el-Hucendî. Câmiʿu’l-esrâr fî şerhi’l-Menâr. thk. Selim Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2021.
• Karâfî, Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs. el-ʿİkdü’l-manzûm fi’l-husûs ve’l-ʿumûm. thk. Ahmed el-Hatm. Mısır: Dâru’l-Kütübî, 1999.
• Karâfî, Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs. ez-Zahîre (fi’l-fıkh). thk. Muhammed Hâcî. Beyrut: Dâru’l-Garb, 1994.
• Koca, Ferhat. “İslam Hukuk Usûlünde Daraltıcı Bir Yorum Olarak Tahsis”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 16/3 (2003), 430-443.
• Korkmaz, Zeynep. Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay. Müzeyyiletü’d-dirâye li-mukaddimeti’l-Hidâye. Karaçi: İdâretü’l-Kur’an ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 1417.
• Mâlekî, İbn Abdünnûr. Rasfü’l-mebânî fî şerhi hurûfi’l-meʿânî. thk. Ahmed M. el-Harrât. Dımaşk: Matbuâtü Mecmau’l-Lugatü’l-Arebiyye, 1985.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. el-Hâvi’l-Kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvid - Adil Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Merdâvî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Süleymân. et-Taḥbîr şerḥu’t-Taḥrîr. thk. Abdurrhaman el-Cibrîn vd. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1420/2000.
• Merginânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr. el-Hidâye. thk. Nuaym Eşref Nurahmed. Karaçi: İdâretü’l-Kur’an ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 1417.
• Molla Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza. Fusûlü’l-bedâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. thk. Muhammed b. Hüseyin Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Murâdî, İbn Ümmü Kasım, Bedrüddîn Hasen b. Kāsım. el-Cene’d-dânî fî hurûfi’l-meʿânî. thk. Fahreddin Kabâve. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Mutarrizî, Ebü’l-Feth Burhânüddîn Nâsır b. el-Hârizmî. el-Muğrib fî tertîbi'l-muʿrib. thk. Mahmud Fâhûrî-Abdülhamid Muhtâr. Haleb: Mektebetü Üsâme b. Zeyd, 1979.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed. Menâru’l-Envâr. İstanbul: Matbaatü’n-Nefîse, 1308.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ. el-Mecmû‘. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Özkan, Nevzat. “Hal Ekleri Kalıplaşmaları ve Sebepleri Üzerinde Bir Değerlendirme”. İlmi Araştırmalar/ FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 12 (2001), 153-165.
• Radî el-Esterâbâdî, Muhammed b. el-Hasen el-Esterâbâdî el-Garavî es-Semnâkî. Şerhu’r-Radî ale’l-Kâfiye. thk. Yahya Beşir Mısrî. Riyad: Muhammed b. Suud İslam Üniversitesi Yayınları, Müessesetü es-Sâdık, 1978.
• Râzî, Ebu Abdullah Muhammed b. Amr. el-Mahsûl. thk. Taha Câbir Feyyâz. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Saltekin, Abdulbasıt. “Bâkıllânî’de Tahsis Kuramı”. Anemon 3/2 (2015), 171-196.
• San‘ânî, Abdürrezzak Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm. el-Musannef. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1403.
• San‘ânî, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm. İcâbetü’s-sâʾil şerhu Bugyeti’l-ʿâmil. thk. Hüseyin es-Sıyâgî - Hasan Makbûlî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. Kavâtıʿu’l-edille fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasan Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübî’l-İlmiyye, 1999.
• Semerkandî, Ebü’l-Feth Alâüddîn Muhammed el-Üsmendî. Bezlü’n-nazar fi’l-usûl. thk. Muhammed Zeki Abdilber. Kahire: Mektebetü’t-Türâs, 1992.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. Usûl. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. thk. Halil Muyhiddin el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2000.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî. el-Eşbâh ve’n-nezâir. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. el-Ümm. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1393.
• Şahin, Savaş. “Türkmen Türkçesinde Çekim Edatları ve Zarf-Fiil Ekleriyle Kurulan Sınırlandırma Yapıları”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 50 (2020), 77-98.
• Şelebî, Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed. el-ʿAkāʾik ʿalâ Tebyîni’l-hakâik (Tebyînü’l-hakâik ile birlikte). Kahire: Bulak Matbaası, 1313.
• Şevkânî. Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî. İrşâdü’l-fuhûl. thk. Ahmed Azve İnâye. Dımaşk: Dâru’l-Kitâbu’l-Arabî, 1999.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Asl. thk. Mehmet Boynukalın. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Şeyh Bedreddin Mahmud. Câmiʿu’l-fusûleyn. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2012.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-Kebîr. thk. Hamdî b. Abdülmecid. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1994.
• Tahâvî, Ahmed b. Muhammed. Şerhu Mâni’l-âsâr. thk. Muhammed Zührî Neccâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1399.
• Tebrizî, Eminüddin Muzaffer b. Ebi’l-Hayr. Tenkîhu Mahsûli İbni’l-Hatîb. thk. Hamza Züheyr Hafız. Mekke: Ümmü’l-Kura, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Mahmûd b. Ömer el-Hârizmî. el-Mufassal fî sınâʿati’l-iʿrâb. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1993.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed et-Türkî. el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Tâmir. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Zeylaî, Fahreddin Osman b. Ali. Tebyînü’l-hakâik şerhi Kenzi’d-Dekâik. Kahire: Dâru’l-Kübübi’l-İslâmî, 1313.