İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ NEDENİYLE YERİNDEN EDİLMİŞ KİŞİLERİN KORUNMASINA YÖNELİK İLK KARARLAR VE AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ KAPSAMINDA GERİ GÖNDERMEME İLKESİ

Yıl 2020, Cilt: 38, 41 - 81, 12.08.2021

Özgem Tuğçe Gümüş Boyacı

Öz

Tarihteki çeşitli çevresel değişimlerde olduğu gibi, günümüzde ayrı bir çevresel kriz olarak anılan iklim değişikliğinin etkileri de nüfus hareketliliğine ve yer değiştirmelere neden olmaktadır. Son yıllarda mahkemeler önünde, devletlerin kişileri iklim değişikliğinin etkilerinden kaynaklanan risklerle karşılaştıkları yerlere sınır dışı etmesinin uygunluğunun değerlendirildiği davalar görülmektedir. “İklim mültecileri” olarak anılan iklim değişikliği kaynaklı yerinden edilmiş kişilerin koruma talepleri hakkında Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi’nin Teitiota v. Yeni Zelanda davası ile Bordeaux İdari İstinaf Mahkemesi kararı ulusal ve uluslararası temeldeki ilk kararlar olarak öne çıkmaktadır. Bu kararlarda, mülteci hukuku ve insan hakları hukuku kapsamındaki geri göndermeme ilkesinin, iklim değişikliğinin olumsuz etkileri nedeniyle yaşamları veya yaşam koşulları önemli şekilde etkilenecek olanları kapsayıp kapsamadığı değerlendirilmiştir. Her iki kararda yer alan değerlendirmeler, iklim değişikliğinin etkilerinin devletlerin geri göndermeme ilkesine ilişkin yükümlülüklerini harekete geçirebileceğinin ilk sinyallerini vermiştir. Bu bağlamda, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde açıkça yer almasa bile, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi içtihatlarınca mutlak bir koruma olarak yorumlanan geri göndermeme ilkesinin, gelecekte iklim değişikliği nedeniyle yaşamlarına yönelik bir tehdit riskiyle karşılaşmalarına sebep olacak geri gönderme kararları hakkındaki ihlal iddialarında gündeme gelmesi beklenmektedir. Henüz Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi tarafından iklim değişikliğine bağlı yer değiştirmelere ilişkin bir karar verilmiş değildir. Ancak Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 2, 3 ve 8. maddeleri ile Mahkeme içtihatlarının geri göndermeme ilkesi bağlamındaki koruma kapsamının, iklim değişikliği nedeniyle yerinden edilmiş kişilere yönelik korumayı sağlamaya yardımcı olacak potansiyeli barındırdığı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İklim mültecileri, iklim değişikliği kaynaklı yerinden edilmiş kişiler, geri göndermeme ilkesi, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi

Kaynakça

• Alleweldt, Ralf: “Protection Against Expulsion Under Article 3 of the European Convention on Human Rights”, European Journal of International Law, Vol. 4, No. 1, 1993, s.360-376.
• Apap, Joanna: The Concept of 'Climate Refugee': Towards a Possible Definition. Briefing. European Parliamentary Research Service (EPRS), 2018.
• Ayazi, Hossein/Elsheikh, Elsadig: Climate Refugees: The Climate Crisis and Rights Denied, Berkeley, CA: Othering & Belonging Institute, University of California Berkeley, December 2019.
• Barale, Ilaria: Environmental Migrants Under the Law of the European Union, Luiss Guido Carli, [Single Cycle Master's Degree Thesis], 2019/2020.
• Barnett, Jon/Chamberlain, Natasha: “Migration as Climate Change Adaptation: Implications for the Pacific”, In Climate Change and Migration South Pacific Perspectives (pp. 51-60), Ed. Bruce Burson, Institute of Policy Studies, Wellington, 2010.
• Bayata Canyaş, Aslı: “Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu Kapsamındaki Geri Gönderme Yasağının Uygulanma Koşullarının AİHM Kararları Çerçevesinde İrdelenmesi”, Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 5, Sayı 1, 2015, s.73-90.
• Behrman, Simon/Ken, Avidan: “The Teitiota Case and the Limitations of the Human Rights Framework”, Questions of International Law, Zoom-in 75, 2020, s.25-39.
• Bétaille, Julien: « Des “réfugiés écologiques” à la protection des “déplacés environnementaux” éléments du débat juridique en France », Hommes & Migrations, 2010/2 (N° 1284), s.144-155.
• Black, Richard: Environmental Refugees: Myth or reality? New Issues in Refugee Research, Working Paper No.34, United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), Geneva, 2001.
• Boncour, Philippe/Burson, Bruce: “Climate Change and Migration in the South Pacific Region: Policy Perspectives”, In Climate Change and Migration South Pacific Perspectives (pp. 5-28), Ed. Bruce Burson, Institute of Policy Studies, Wellington, 2010.
• Brown, Oli: Migration and Climate Change, IOM Migration Research Series, No.31, International Organization for Migration (IOM), Geneva, 2008.
• Buchanan, Kelly/U.S.Global Legal Research Directorate Law Library Of Congress: New Zealand: Climate Change Refugee” Case Overview, Washington, D.C.: The Law Library of Congress, Global Legal Research Center, 2015.
• Castles, Stephen/de Haas, Hein/Miller, Mark J.: The Age of Migration International Population Movements in the Modern World, Fifth Edition, Palgrave Macmillan, 2014.
• Cederberg, Emma: The Protection of Human Rights in the Context of Climate Change: Non-refoulement Obligations under Article 3 ECHR to Protect Environmental Migrants?, Dissertation, Uppsala Universitet, 2020.
• Christian Aid: Human Tide: The real migration crisis, A Christian Aid report, London: Christian Aid, 2007. Dinç, Güney: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine Göre Çevre ve İnsan, Türkiye Barolar Birliği Yayınları: 143, Ankara, 2008.
• Doğan, İlyas/Hazar, Zeynep: “Üçüncü Kitap: BM Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi”, İçinde İnsan Hakları Hukuku (s. 217-233), Ed. İlyas Doğan, 3. Baskı, Astana Yayınları, Ankara 2019.
• Efe, Salih/Ulusoy, Orçun: 117 Soruda Mülteci Hakları, İnsan Hakları Gündemi Derneği, Ankara, Nisan 2013.
• Ekşi, Nuray: “İklim Mültecileri”, Göç Araştırmaları Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 2, Temmuz-Aralık 2016, s.10-58.
• Ekşi, Nuray: “İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarında Sığınmacı ve Mültecilerin Türkiye’den Sınırdışı Edilmelerini Engelleyen Haller”, İstanbul Barosu Dergisi, Cilt: 82, Sayı: 6, Kasım 2008, s.2803-2837.
• El-Hinnawi, Essam: Environmental Refugees, Nairobi: United Nations Environment Programme, 1985. Ergül, Ergin: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türk Hukuku'nda Sınır Dışı Etme Geri Gönderme ve Geri Verme, Yargı Yayınevi, 2012.
• Ergüven, Nasıh Sarp/Özturanlı, Beyza: “Uluslararası Mülteci Hukuku ve Türkiye”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergsi, Cilt 62, Sayı 4, 2013, s.1007-1061.
• Goodwin-Gill, Guy S.: “Non-Refoulement, Temporary Refuge, and the ‘New’ Asylum Seekers”, In Refuge from Inhumanity? War Refugees and International Humanitarian Law (pp. 433-459), Ed. David Cantor & Jean-François Durieux, Leiden: Brill Nijhoff, 2014.
• Gökpınar, Fatih Bilal: 21. Yüzyılda Yeni Bir Güvenlik Sorunu: İklim Mültecileri, Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa, 2020.
• Gözler, Kemal: İdare Hukuku, Bursa, Ekin Yayınevi, 1. Baskı, 2003, Cilt 1.
• Human Rights Council: “The Slow onset effects of climate change and human rights protection for cross-border migrants” (A/HRC/37/CRP.4), Annual report of the United Nations High Commissioner for Human Rights and reports of the Office of the High Commissioner and the Secretary-General, Thirty-seventh session, 26 February – 23 March 2018.
• Kälin, Walter/Schrepfer, Nina: Protecting People Crossing Borders in the Context of Climate Change Normative Gaps and Possible Approaches, United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), February 2012, PPLA/2012/01.
• Kälin, Walter: “The Global Compact on Migration: A Ray of Hope for Disaster-Displaced Persons”, International Journal of Refugee Law, Vol. 30, No. 4, 2018, s.664-667.
• Kayğusuz Akbay, Mehtap: “Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi’nin Teitiota Kararının Ardından ‘İklim Mültecileri’”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 23, Sayı: 1, Yıl: 2021, s.223-248.
• Kibreab, Gaim: Environmental Causes and Impact of Refugee Movements: A Critique of the Current Debate. Disasters, Volume 21, Issue 1, 1997, s.20-38
• Korkut, Levent: “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarının Devletlerin Sığınmacıları Sınırdışı Etme Egemen Yetkisine Etkisi: Türkiye Örneği”, Ankara Barosu Dergisi, Yıl: 66, Sayı: 4, Güz 2008, s.20-35.
• Ktistakis, Yannis: Protecting Migrants Under the European Convention on Human Rights and the European Social Charter, A handbook for legal practitioners, Council of Europe Publishing, Council of Europe, 2013.
• Kumari Rigaud, Kanta/de Sherbinin, Alex/Jones, Bryan/Bergmann, Jonas/ Clement, Viviane/Ober, Kayly/Schewe, Jacob/Adamo, Susana/McCusker, Brent/Heuser, Silke/Midgley, Amelia: Groundswell: Preparing for Internal Climate Migration, Washington, DC: The World Bank, 2018.
• Laczko, Frank/Piguet, Etienne: Regional Perspectives on Migration, the Environment and Climate Change, In People on the Move in a Changing Climate (pp.1-20), Ed. Etienne Piguet, Frank Laczko, Global Migration Issues, Vol 2, Springer, Dordrecht, 2014.
• Le Moli, Ginevra: “The Human Rights Committee, Environmental Protection And The Right To Life”, International and Comparative Law Quarterly, Volume 69, Issue 3, July 2020, s.735-752.
• Lonergan, Steve: “The Role Of Environmental Degradation in Population Displacement”, Environmental Change and Security Project Report, Issue 4, Spring 1998, s.5-15.
• McAdam, Jane: “Climate Change-Related Movement and International Human Rights Law: The Role of Complementary Protection”, In Climate Change, Forced Migration, and International Law (pp. 52-98), Jane McAdam, Oxford: Oxford University Press, 2012.
• McAdam, Jane: “Protecting People Displaced by the Impacts of Climate Change: The UN Human Rights Committee and the Principle of Non-refoulement”, American Journal of International Law, Volume 114, Issue 4, October 2020, s.708-725.
• McAdam, Jane: “The Relevance of International Refugee Law.”, In Climate Change, Forced Migration, and International Law (pp. 39-51), Jane McAdam, Oxford: Oxford University Press, 2012.
• McAdam, Jane: “The Scope of Ill-Treatment under the ECHR and ICCPR”, Complementary Protection in International Refugee Law, Oxford University Press, 2007.
• McAdam, Jane: Climate Change Displacement and International Law: Complementary Protection Standards, Division of International Protection, UN High Commissioner for Refugees (UNHCR), PPLA/2011/03, 2011.
• McMichael, Celia: “Climate Change-related Migration and Infectious Disease”, Virulence, Vol. 6(6), 2015, s.548-553.
• Methmann, Chris/Oels, Angela: “From ‘Fearing’ to ‘Empowering’ Climate Refugees: Governing Climate-Induced Migration in the Name of Resilience”, Security Dialogue, Vol. 46, No. 1, 2015, s.51-68.
• Moberg, Kara K.: “Extending Refugee Definitions to Cover Environmentally Displaced Persons Displaces Necessary Protection”, Iowa Law Review, Vol. 94, No. 3, March 2009, s.1107-1136.
• Myers, Norman: “Environmental Refugees: A Growing Phenomenon of the 21st Century”, Philosophical Transactions of the Royal Society: Biological Sciences, Vol. 357, No. 1420, 2002, s.609-613.
• Naik, Asmita: “Migration and Natural Disasters”, In Migration, Environment and Climate Change: Assessing The Evidence (pp. 245-317), Ed. Frank Laczko, Christine Aghazarm, International Organization for Migration, 2009.
• Nansen Conference, Climate Change and Displacement in the 21st Century, Oslo, Norway, June 5-7, 2011.
• Neuteleers, Stijn: “Environmental Refugees: A Misleading Notion for a Genuine Problem”, Ethical Perspectives, Vol. 18, Issue 2, 2011, s.229-248.
• Oakes, Robert/Milan, Andrea/Campbell, Jillian: Kiribati: Climate Change and Migration – Relationships Between Household Vulnerability, Human Mobility and Climate Change, Report No. 20, Bonn: United Nations University Institute for Environment and Human Security (UNU-EHS), 2016.
• Odman, Tevfik: Mülteci Hukuku, AÜSBF İnsan Hakları Merkezi Yayınları No.15, Ankara, 1995.
• Piguet, Etienne/Pécoud, Antoine/de Guchteneire, Paul: “Migration and Climate Change: An Overview”, Refugee Survey Quarterly, Volume 30, Issue 3, September 2011, s.1-23.
• Salihpaşaoğlu, Yaşar: “Özel Hayatın Kapsamı: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İçtihatları Işığında Bir Değerlendirme”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 17, Sayı 3, 2013, s.227-266.
• Salihpaşaoğlu, Yaşar: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve Yargılamada Kullandığı Yöntem, İlke ve Usuller, Adalet Yayınevi, Ankara, 2020.
• Sancakdar, Oğuz: “İdari Yargıda İstinaf Sistemi Üzerine Düşünceler”, Journal of Yaşar University, Cilt 8, Sayı (Özel), 2013, s.2237-2326.
• Scott, Matthew: “Natural Disasters, Climate Change and Non-Refoulement: What Scope for Resisting Expulsion under Articles 3 and 8 of the European Convention on Human Rights?”, International Journal of Refugee Law, Vol. 26, No. 3, 2014, s.404-432.
• Sirmen, K. Sedat: “Yabancıların Türkiye’den Sınırdışı Edilmesine İlişkin Temel Düzenlemeler ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Türkiye Hakkında Verdiği Örnek Kararlar”, Ankara Barosu Dergisi, Yıl: 67, Sayı: 3, Yaz 2009, s.29-45.
• Steinbock, Daniel J.: “Interpreting the Refugee Definition”, UCLA Law Review, Vol. 45, No. 3, February 1998, s.733-781.
• Stern, Nicholas: “The Economics of Climate Change”, American Economic Review, Vol. 98, No. 2, May 2008, s.1-37.
• Stern, Nicholas: How Climate Change Will Affect People Around the World. In The Economics of Climate Change: The Stern Review (pp. 65-103). Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
• Stoyanova, Vladislava: “How Exceptional Must ‘Very Exceptional’ Be? Non-Refoulement, Socio-Economic Deprivation, and Paposhvili v Belgium”, International Journal of Refugee Law, Vol. 29, No. 4, 2017, s.580-616.
• Tekin, Esra: “Uluslararası Hukuk Bağlamında İklim Mültecilerinin Korunması Sorunu”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Cilt: 32, Sayı: 147, Mart 2020, s.313-332.
• United Nations Framework Convention on Climate Change. New York: United Nations, General Assembly, 1992.
• Uzun, Elif: “Geri Göndermeme (Non-Refoulement) İlkesinin Uluslararası Hukuktaki Konumu Üzerine Bir Değerlendirme”, Uluslararası Hukuk ve Politika, Cilt: 8, Sayı: 30, 2012, s.25-58.
• Van Duren, C.: The legal obligations for the European Union to protect climate-induced migrants crossing European borders, Master thesis, Tilburg Law School Master Thesis, The Netherlands, 2018.
• Williams, Angela: “Turning the Tide: Recognizing Climate Change Refugees in International Law”, Law & Policy, Volume 30, Issue 4, October 2008, s.502-529.
• Yılmaz Turgut, Nükhet: “Çevresel Göç ve Çevre Göçmenleri Sorununun Çevre Hukukundaki Yeri”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Cilt:31, Sayı: 139, Kasım 2018, s.287-346.
• Yurtcanlı Duymaz, Seda: “Çevresel Nedenlerle Yerinden Olanlar”, içinde Çevre Hukuku ve Politikaları: Kavramlar, Teoriler ve Tartışmalar (s. 225-245), Ed. Zerrin Savaşan, Çağlar Söker, Fırat Harun Yılmaz, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2011.
• Ziya, Olcay: “Mülteci-Göçmen Belirsizliğinde İklim Mültecileri”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Cilt: 25, Sayı: 99, Mart 2012, s.229-240.
• AİHM, Boultif v. Switzerland, 54273/00, 02.08.2001.
• AİHM, Bryan v. The United Kingdom, 19178/91, 22.11.1995.
• AİHM, Budayeva and Others v. Russia, 15339/02, 21166/02, 20058/02, 11673/02, 15343/02, 20.03.2008.
• AİHM, Chahal v. the United Kingdom, 22414/93, 15.11.1996.
• AİHM, F.G. v. Sweden, 43611/11, 23.03.2016.
• AİHM, Fadeyeva v. Russia, 55723/00, 09.06.2005.
• AİHM, Fredin v. Sweden (No. 1), 12033/86, 18.02.1991.
• AİHM, Guerra And Others v. Italy, 14967/89, 19.02.1998.
• AİHM, Howald Moor and Others v. Switzerland, 52067/10, 41072/11, 11.03.2014.
• AİHM, Juhnke v. Turkey, 52515/99, 13.05.2008.
• AİHM, Kalashnikov v. Russia, 47095/99, 15.07.2002.
• AİHM, L.C.B. v. The United Kingdom, 23413/94, 09.06.1998.
• AİHM, M.S.S. v. Belgium And Greece, 30696/09, 21.01.2011.
• AİHM, McGinley and Egan v. The United Kingdom, 21825/93, 23414/94, 09.06.1998.
• AİHM, N. v. Finland, 38885/02, 26.07.2005.
• AİHM, N. v. The United Kingdom, 26565/05, 27.05.2008.
• AİHM, Nnyanzi v. the United Kingdom, 21878/06, 08.04.2008.
• AİHM, Öneryıldız v. Turkey, 48939/99, 30.11.2004.
• AİHM, Papastavrou and Others v. Greece, 46372/99, 10.04.2003.
• AİHM, Powell And Rayner v. The United Kingdom, 9310/81, 21.02.1990.
• AİHM, Saadi v. Italy, 37201/06, 28.02.2008.
• AİHM, Soering v. The United Kingdom, 14038/88, 07.07.1989.
• AİHM, Turgut and Others v. Turkey, 1411/03, 08.07.2008.
• AİHM, Vilnes and Others v. Norway, 52806/09, 22703/10, 05.12.2013.
• AİHM, Vilvarajah and Others v. The United Kingdom, 13163/87; 13164/87; 13165/87; 13447/87; 13448/87, 30.10.1991.
• AİHM, Wainwright v. The United Kingdom, 12350/04, 26.09.2006.
• AİHM, Zammit Maempel v. Malta, 24202/10, 22.11.2011.
• Ioane Teitiota v. New Zealand (advance unedited version), CCPR/C/127/D/2728/2016, UN Human Rights Committee (HRC), 7 January 2020. (https://tbinternet.ohchr.org/Treaties/CCPR/Shared%20Documents/NZL/CCPR_C_127_D_2728_2016_31251_E.docx, Erişim: 06.05.2021)
• Teitiota v The Chief Executive of Ministry of Business, Innovation and Employment [2013] NZHC 3125 [26 November 2013]. (http://www.nzlii.org/nz/cases/NZHC/2013/3125.html, Erişim: 06.05.2021)
• Teitiota v The Chief Executive of Ministry of Business, Innovation and Employment CA50/2014 [2014] NZCA 173 [8 May 2014]. (http://www.nzlii.org/nz/cases/NZCA/2014/173.html, Erişim: 06.05.2021)
• The Supreme Court of New Zealand, Teitiota v The Chief Executıve of The Ministry of Business Innovation and Employment [2015] NZSC 107 [20 July 2015]. (http://www.nzlii.org/nz/cases/NZSC/2015/107.html, Erişim: 04.05.2021)
• “Historic UN Human Rights case opens door to climate change asylum claims”, The Office of the High Commissioner for Human Rights, UN Human Rights, DisplayNews. (https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=25482, Erişim: 08.05.2021)
• Council of Europe: Parliamentary Assembly, Resolution 2307 (2019) A legal status for “climate refugees”, 3 October 2019, par. 5.4. (https://www.refworld.org/docid/5da07db64.html, Erişim: 06.05.2021)
• France: Code de l'entrée et du séjour des étrangers et du droit d'asile (CESEDA) [France], 22 February 2005. (https://www.legifrance.gouv.fr/codes/id/LEGITEXT000006070158/, Erişim: 12.05.2021)
• InfoMigrants: « Un migrant bangladais devient le premier ‘déplacé environnemental’ de France », Anne-Diandra Louarn, 11/01/2021. (https://www.infomigrants.net/fr/post/29563/un-migrant-bangladais-devient-le-premier-deplace-environnemental-de-france, Erişim: 07.05.2021)
• Libération: « La France a-t-elle ouvert la porte à un statut de réfugiés climatique ? » (https://www.liberation.fr/france/2021/01/25/la-france-a-t-elle-ouvert-la-porte-a-un-statut-de-refugies-climatique_1818418/#:~:text=C'est%20une%20premi%C3%A8re%20en,situation%20environnementale%20dans%20son%20pays, 07.05.2021)
• McAdam, Jane: “Climate refugees cannot be forced back home”, The Sydney Morning Herald, 20 January 2020. (https://www.smh.com.au/environment/climate-change/climate-refugees-cannot-be-forced-back-home-20200119-p53sp4.html, Erişim: 11.05.2021)
• Reeh, Greta: Climate Change in the Human Rights Committee, EJIL: Talk!, Blog of the European Journal of International Law. (https://www.ejiltalk.org/climate-change-in-the-human-rights-committee/, Erişim: 06.05.2021)
• UN General Assembly, Convention Relating to the Status of Refugees, 28 July 1951, United Nations, Treaty Series, Vol. 189, p. 137. (https://treaties.un.org/doc/publication/UNTS/Volume%20189/v189.pdf, Erişim: 08.05.2021)
• UNHCR, The UN Refugee Agency, Climate change and disaster displacement. (https://www.unhcr.org/climate-change-and-disasters.html, Erişim: 04.05.2021)
• Weiss, Kenneth R.: “The Making of a Climate Refugee”, FOREIGN POLICY (Jan. 28, 2015). (https://foreignpolicy.com/2015/01/28/the-making-of-a-climate-refugee-kiribati-tarawa-teitiota/, Erişim: 04.05.2021)