Discussions on the Existence of Metaphor in the 4th Century Hijri Usūl al-Fiqh Tradition: The Case of al-Jassās

Yıl 2023, , 416 - 438, 10.01.2023

Ramazan Çöklü

https://doi.org/10.5281/zenodo.7513519

Öz

The methodologists, whose their basic material is the words of Qur'an and sunnah, gave importance to determine the meaning in which the utterance was used while grounding the utterance-meaning relationship in the address. According to the majority of the methodologists, the first meaning of the word in the language is its true meaning. Another meaning that it signifies with presumption is metaphor. Like most concepts, metaphor emerged and developed in a certain process. Since the 3rd century AH, when the metaphor gained its literal meaning and became widespread, some sects and people objected to its existence in the Arabic language and some of them to its existence in the Qur'an. This resulted in the discussion of the subject of metaphor in the works written at that time, not only as a phenomenon of meaning, but also as a problem of existence. One of the scholars who studied the metaphor in this context is Cessâs (d. 370/981). The fact that the debates on the existence of metaphor in the 4th century AH are still alive and that Abu Ali al-Farisi, who was absolutely opposed to the existence of metaphor in the Arabic language, was one of the scholars from whom Cessās learned language and grammar is just one of the aspects that make this study important. Although there are studies on the existence of metaphor as a meaning phenomenon in the literature, no independent study has been conducted that includes Cessâs' view. His views are important because he is the author of one of the oldest and most comprehensive works of methodology that has survived to this day. In the study, firstly, the emergence of metaphor in Islamic sciences will be mentioned. Then, the claims of those who reject the existence of metaphor will be included, and finally Cessâs' definition of truth and metaphor and his views on the existence and use of these two concepts will be included.

Anahtar Kelimeler

al-fiqh, Usūl al-fiqh, al-Jassās, Truth, Metaphor

Hicrî 4. Asır Fıkıh Usûlü Geleneğinde Mecazın Varlığına Yönelik Tartışmalar: Cessâs Örneği

Öz

Temel malzemesi Kur’an ve sünnet lafızları olan usûlcüler, hitaptaki lafız-anlam ilişkisini temellendirirken lafzın kullanıldığı manayı tespit etmeye önem vermişlerdir. Usûlcülerin çoğunluğuna göre sözün dilde ilk kullanıldığı anlam, onun hakiki anlamıdır. Karineyle delalet ettiği diğer anlam ise mecazdır. Çoğu kavram gibi mecaz da belirli bir süreç içerisinde ortaya çıkmış ve gelişmiştir. Mecazın literal anlamını kazanarak iyice yaygınlaştığı hicrî 3. asırdan itibaren bazı fırkalar ve kişiler onun Arap dilindeki varlığına, bazıları da Kuran’daki varlığına karşı çıkmışlardır. Bu da o dönemde yazılan eserlerde mecaz konusunun, bir anlam olgusu olmanın yanında bir varlık problemi olarak da tartışılmasıyla sonuçlanmıştır. Mecazı bu bağlamda inceleyen âlimlerden biri de Cessâs’tır (ö. 370/981). Hicrî 4. asırda mecazın varlığına yönelik tartışmaların hala canlılığını koruması ve mecazın Arap dilindeki varlığına mutlak olarak karşı çıkan Ebû Ali el-Fârisî’nin Cessâs’ın dil ve gramer öğrendiği âlimlerden biri olması, bu çalışmayı önemli kılan yönlerden sadece bir tanesidir. Literatürde mecazın bir anlam olgusu olarak varlığına yönelik çalışmalar mevcut olsa da Cessâs’ın görüşüne yer veren müstakil bir çalışma yapılmamıştır. Onun görüşleri, günümüze ulaşan en eski ve en kapsamlı usûl eserlerinden birinin yazarı olması nedeniyle önemlidir. Çalışmada önce mecazın İslâmî ilimlerde ortaya çıkışından söz edilecektir. Daha sonra mecazın varlığını reddedenlerin iddialarına yer verilecek, en sonunda da Cessâs’ın hakikat ve mecaz tanımı ile onun bu iki kavramın varlığı ve kullanımı hakkındaki görüşlerine yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Fikih, Fıkıh Usûlü, Cessâs, Hakikat, Mecaz

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. er-Red ale’z-Zenâdıka ve’l-Cehmiyye. thk. Sabri b. Selamet. b.y.y.: Dârü’s-sebât, b.y., ts.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kāsım) Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sâ‘lebî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdürrezzâk Afîfî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-islâmî, bas.y. ts.
• Aydın, İsmail. “Hakikat ve Mecaz’ın Terimleşme Süreci”, İslami İlimler Dergisi 8/1 (2013), 23-29.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed el-Basrî. et-Takrîb ve’l-İrşâd (es-Sagîr). thk. Abdülhamîd b. Ali Ebû Züneyd. 3 Cilt. b.y. Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1418/1998.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ali b. Tayyib. el-Mu‘temed fî usûli’l-fıkh. thk. Halil Meys. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1403/1982.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. Kitâbü’l-Buhalâ, nşr. Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 2. Basım, 1419/1999.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. Kitâbü’l-Hayevân. nşr. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1424/2003.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Füsûl fi’l-Usûl. thk. Muhammed Muhammed Tâmir. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1431/2010.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Sâdık Kamhâvî. 5 Cilt. Beyrut: Dar-ı İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, b.y., 1405/1985.
• Çelebi, İlyas. “Nazzâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/466-469. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Çelebi, Muharrem. “Kutrub”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/494-495. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Çöğenli, M. Sadi. “Cemheretü Eş‘âri’l-Arab”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/ 324-325. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Çöklü, Ramazan. Fıkıh Usûlü Kelâm İlişkisi-Hicrî 4. Asır Usûlcülerinin Âm Lafızlarla İlgili Yaklaşımlarının Tahlili (Cessâs, Bâkıllânî ve Kādî Abdülcebbâr Mukayesesi). Ankara: Fecr Yayınları, 1. Basım, 2022.
• Durmuş, İsmail. “Mecaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/217-220. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh el-Absî. Me‘âni’l-Kur’ân, thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî vd. 3. Cilt. Mısır: Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1. Basım, ts.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hamid Muhmmed b. Muhammed b. Muhammed Ahmed et-Tûsî. el-Menhûl, thk. Muhammed Hasan Heytû. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Muâsır, 3. Basım, 1419/1998.
• Güngör, Mevlüt. “Cessâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/427-428. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 16. Cilt. (Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1422/2002.
• İbn Asâkir, Ebü’l Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetüllâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Târîhu Dımaşk. thk. Amr b. Garâme el-Amrî. 80 Cilt. (b.y.y.: Dârü’l-Fikr li’t-tıbâa ve’n-neşr, b.y., 1415/1995.
• İbn Berhân, Ebü’l-Feth Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Vüsûl ile’l-usûl. thk. Abdülhamîd Ali Ebû Züneyd. 2 Cilt. Riyaz: Mektebetü’l-Maârif, 1. Basım, 1403/1983.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Şeyh Ahmed Muhammed Şâkir. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-Âfaki’l-Cedîde, b.y., ts.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân. thk. İbrahim Şemsüddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, b.y., t.y.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Muhammed b. İshâk en-Nedîm. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. (Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, b.y., 1417/1997.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. el-Îmân. thk. Muhammed Nâsırüddîn el-Elbânî. Amman: el-Mektebü’l-İslâmî, 5. Basım, 1416/1996.
• Kızıklı, Salih Zafer “Kur’ân’ın İ‘câzı Bağlamında Dil-İnanç İlişkisi”, Ekev Akademi Dergisi c.y./58 (2014), 265-280.
• Nasr Hâmid Ebû Zeyd. el-İtticâhü’l-akl fi’t-tefsîr. m.y. Beyrut: el-Merkezü’s-Sekâfiyyi’l-Arabî, 3. Basım, 1416/1996.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Ebû Ali el-Fârisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/88-90. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Öztürk, Mustafa. Kurân Dili ve Retoriği. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 4. Basım, 2015.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdsselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 3. Basım, 1409/1988.
• Sami, Üsmetullah. İslâm Hukuk Usûlünde Mecâz. İstanbul: M.Ü İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları no:418, 1. Basım, 2018.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-Müzhir fî ‘ulûmi’l-lüğa ve envâ‘ihâ. thk. Fuâd Ali Mansûr. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1418/1998.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. er-Risâle. thk. Ahmed Şâkir. Mısır: Mektebetü’l-Halebî, 1. Basım, 1358/1940.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Ümm. m.y. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, b.y., 1410/1990.
• Şemseddîn el-İsfehânî, Mahmûd b. Abdurrahman Ebü’s-Senâ. Beyânü’l-Muhtasar. thk. Muhammed Mazhar Beka. 3 Cilt. Mekke: Dârü’l-Medenî, 1. Basım, 1407/1986.
• Şeşen, Ramazan. “Câhiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/20-24. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Tûfî, Ebü’r-Rebî‘ Necmüddîn. Şerhu Muhtasari’r-Ravza. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 3 Cilt. (Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1407/1987.
• Tüccar, Zülfikar. “Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/244/246. (İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Velîd Kassâb. et-Türâsü’n-Nakdî ve’l-Belâgî li’l-Mu‘tezile (Hattâ Nihâyeti’l-Karni’s-Sânî’l-Hicrî). nşr. Dârü’s-Sekâfe. Doha: Dârü’s-Sekâfe, b.y., ts.
• Yavuz, Salih Sabri. “İsferâyînî, Ebû İshâk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/ 515-516. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yazıcı, Hüseyin. “İbn Kuteybe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/ 145-149. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yurdagür, Metin. “Haşviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/ 426-427. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî en-Minhâcî ez- eş-Şâfiî. el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh. nşr. Dârü’l-Kütübî. 8 Cilt. b.y: Dârü’l-Kütübî, 1. Basım, 1414/1994.
• Zerkeşî, el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire, Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1. Basım, 1376/1957.