19. Yüzyıla Tarihlenen Üç Delâilü’l-hayrât Yazma Eserinde Çiçek Tezyinatı

Yıl 2023, , 374 - 397, 10.01.2023

Mesude Hülya Doğru , Betül Coşkun Çelik

https://doi.org/10.5281/zenodo.7513501

Öz

Türk rokokosu üslubunda tezyin edilmiş yazma eserler on sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıllara tarihlenir. Bu dönemde Türk bezeme sanatlarına ait eserlerde birçok çiçek çeşidinin natüralist üslupta çalışıldığı görülmektedir. Makale kapsamında, İstanbul Nadir Eserler Kütüphanesi envanterinde yer alan sekiz adet minyatürlü eser arasından, on dokuzuncu yüzyıla tarihlenen, benzer natüralist üslup özellikleri taşıyan A5559 ve A5766 envanter numaralı iki örnek ile özel bir koleksiyonda yer alan ve envanter numarası bulunmayan bir Delâilü’l Hâyrat ele alınmıştır. Delâilü’l-hayrât ve şevâriku’l-envâr fî zikri’s-salât ‘ale’n-nebiyyi’l-muhtâr bir dua kitabıdır ve salavatı şerif mecmuasıdır. Önceleri Cezûlî’nin müritlerinin okuduğu bir dua kitabı iken, zamanla bütün Müslümanlar tarafından okunmaya başlanmıştır. Türk rokokosu üslubunda, natüralist bezeme unsurları içeren ve aynı zaman aralığına tarihlendirilen söz konusu üç Delâilü’l-hayrât’ın, ciltlerinde, unvan sayfalarında, ketebe sayfalarında, Mekke ve Medine tasvirlerinde zengin tezyini unsurlar kullanılmıştır. Delâilü’l-hayrâtların natüralist çiçeklerle bezenen sayfalarında yer alan ve eserlerin dönemine işaret eden, kurdele, perde püskülü, girland, sütun başlığı, bereket boynuzu gibi detaylar eserlerin on dokuzuncu yüzyıla tarihlenmesini sağlamaktadır. Yazmaların natüralist çiçeklerle bezenen minyatürleri, unvan ve ketebe sayfalarının detaylarındaki çeşitlilik ve ince işçilik eserleri incelenir kılmıştır. Bir Delâilü’l Hâyrat’ın döneminin nakkaşbaşı mücellid Salih Efendi tarafından bezendiği bilinmektedir. Diğer eserlerin tasarımlarındaki detaylarda görülen özen, dönemlerinin önemli mücellid ve/veya nakkaşları tarafından tezyin edilmiş olduklarını düşündürmektedir. Makale kapsamında ele alınan yazma eserlerde kullanılan çiçekler tek tek ve buket olarak karşılaştırılarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tezhip, İstanbul Nadir Eserler Kütüphanesi, Yazma eser, Delâilü’l-hayrât, Tezhip, Naturalist Üslup

Flower Decoratıon of Three Delâilü’l-Hayrât Manuscripts Dated to The Nineteenth Century

Öz

The artworks studied in the Turkish rococo style are dated to the eighteenth and nineteenth centuries. In this period, it is seen that many kinds of flowers were studied in a naturalistic style for the Turkish decorative arts. Within the scope of the article, two examples with inventory numbers A5559 and A5766 dated to the nineteenth century and having similar naturalistic features registered from among eight miniature artworks in inventory of the Istanbul Rare Works Library and one Delâilü'l Hayrat, artwork from a private collection which no has any inventory number are handled. Delâilü’l-hayrât ve şevâriku’l-envâr fî zikri’s-salât ‘ale’n-nebiyyi’l-muhtâr is a prayer book and a journal of salawat sheriffs. Previously, it was a prayer book read by Cezûlî’s followers, but it had started to be read by all Muslims. Rich ornamental elements were used in the bindings, caption pages, ketaba pages and Mecca and Medina images of the said three Delâilü'l Hayrat artworks, which contain naturalistic decoration elements in the Turkish Rococo style and were dated to the same time period. Details such as ribbons, curtain tassels, garlands, column headings, and cornucopia on the Delâilü'l Hayrât artworks decorated with naturalist flowers and pointed to the period of the artworks, cause the artworks to be dated to the nineteenth century. The miniatures of the manuscripts decorated with naturalistic flowers, the diversity and fine workmanship in the details of the caption and ketaba pages have made the artworks scrutinized. It is known that a Delâilü'l Hâyrat artwork was decorated by Salih Efendi, the chief muralist of his period. The care to detail in the designs of other artworks makes think that they were decorated by important bookbinders and/or muralists of their period. The flowers used in the manuscripts examined within the scope of the article were evaluated by comparing them individually and as a bouquet.

Anahtar Kelimeler

Istanbul Rare Works Library, Manuscript, Delâilü, Illumination, Naturalist Style

Kaynakça

• Akar, Azade. “Tezyini San ’atlarımızda Vazo Motifleri”. Vakıflar Dergisi 8 (1969), 267-272.
• Demiriz, Yıldız. Osmanlı Kitap Sanatında Natüralist Üslupta Çiçekler. İstanbul: Acar Matbaacılık Tesisleri, 1986.
• Demiriz, Yıldız. Osmanlı Kitap Sanatında Doğal Çiçekler. İstanbul: Hayalperest Yayınevi, 2019.
• Derman, Fatma Çiçek. “Terimler, Tabirler ve Malzeme”, Hat ve Tezhip Sanatı, ed. Ali Rıza Özcan, 525-534. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2009.
• Doğanay, Aziz. ‘’Türk Sanatında Pelengî Ve Şâhî Benek Nakışları Ya Da Çintamani Yanılgısı’’, Divan İlmî Araştırmalar 17 (2004/2), 193-218.
• Esiner Özen, Mine. Türk Cilt Sanatı. İstanbul: İşaret Yayınları, 2017.
• Esiner Özen, Mine. Yazma Kitap Sanatları Sözlüğü. İstanbul: İ.Ü. Fen Fakültesi Döner Sermaye İşletmesi Prof. Dr. Nâzım Terzioğlu Basım Atölyesi, 1985.
• Güler, Semra. Türkiye Kütüphanelerindeki Delâilü’l Hâyratlarda Minyatür, Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Gülgen Hicabi-Güler Semra. “Osmanlı Devletinde Klasik Dönem Ve Sonrasına Ait Delâilü’l Hayrat Minyatürlerinde Değişim”. İslam Araştırmaları Dergisi (İMAD) 3/1 (2018), 29-60.
• Maraşlı, Savaş. “18.-19. Yüzyıl Cilt Sanatı: Yeni Formlar Yeni Konular’’, Osmanlı Sanatında Değişim ve Dönüşüm, ed. Ayşe Budak, Muzaffer Yılmaz. 241-272. İstanbul: Litera Türk Yayınları, 2019.
• Okumuş, Asiye. Türk Süsleme Sanatlarında Barok ve Rokoko. İstanbul: İlke Kitap, 2016.
• Taşkale, Faruk. “Tezhip Sanatında Güller”, Tezhip Buluşması, haz. Av. Numan Güzey, 8-27. İstanbul: İBB Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Kültür Müdürlüğü, 2009.
• Taşkale, Faruk. “Geçmişten Günümüze Tezhip Sanatında Bir Yolculuk”, Tezhip Buluşması, haz. Av. Numan Güzey, 227-229. İstanbul: İBB Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Kültür Müdürlüğü, 2009.
• Uludağ, Süleyman. “Delâilü’l-hayrât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/113-114. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Ünver, Süheyl. “Geçen Asırda Türk Süsleme Sanatımızın Mümtaz Simaları”. Vakıflar Dergisi 13 (1981), 238-241