The Historical Development of a Legal Maxim: An ijtihād can not be nullified by its like

Yıl 2023, , 525 - 558, 20.07.2023

Abdurrahman Poyraz

https://doi.org/10.5281/zenodo.8074856

Öz

There are various topics related to ijtihād in uṣūl al-fiqh books. One of them is nullification of an ijtihād. Uṣūliyyūn mean by nullification of an ijtihād canceling and repealing the previous one reached by ijtihād after its finalization. Nullification of an ijtihād has two types. The first is that a mujtahid nullifies his own ijtihād after it becomes exercised. The second one is nullification of an ijtihād by another mujtahid. The issue of nullification of an ijtihād was handled in the first fiqh books and in time it became a significant legal maxim. Nullification of an ijtihād is among the leading issiues that creates legal stability. For, a legal system needs a methodical and stable structure to survive and to produce permanent solutions to legal/fiqh issues of its time. It is praiseworthy for fuqāhā and uṣūliyyūn with their outstanding effort to make this significant issue a legal maxim from beginning. This shows us how Islamic law has a systematic and dynamic structure. Therefore, a study about such a current issue has great importance to present the systematic and dynamic structure of Islamic law. This study aims to show the historical development of this legal maxim and its theoretical framework. Then some legal examples are given together with its exceptions. The study was not limited to either a period or a work and it covers uṣūl and qawāid books from the early period to the modern period. The issue was handled from various perspectives.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Islamic Legal Theory, Ijtihād, Nullification of Ijtihād, Legal Maxims, Legal Stability.

Bir Kâidenin Serencamı: İctihad ile İctihad Nakzolunmaz

Öz

Fıkıh usûlü kitaplarında ictihada ilişkin muhtelif konular ele alınmıştır. Bunlardan birisi de ictihadın nakzıdır. Usûlcüler, ictihadın nakzı ile ictihadla ulaşılan eski hükmün, mübrem/kesinleşmiş olduktan sonra bozulması ve iptal edilmesini kastederler. İctihadın nakzının iki ciheti bulunmaktadır. Birincisi, bir müctehidin ictihadını değiştirdikten sonra eski ictihadını nakzetmesiyken, ikincisi müctehidin başka bir müctehide ait ictihadı nakzetmesidir. İctihadın nakzı meselesine, ilk dönem bazı fürû-i fıkıh eserlerinde yer verilmiş, daha sonra mesele kâideleşme sürecine girmiş ve önemli bir küllî kâide haline gelmiştir. İctihadın nakzı hukukî istikrârı temin eden konuların başında gelir. Zira bir hukuk sisteminin varlığını sürdürmesi ve zamanının fıkhî/hukukî meselelerine kalıcı çözümler üretmesi sistemli ve istikrârlı bir yapıda olmasını gerektirir. Fukahâ ve usûlcülerin üstün gayretleriyle böylesine önemli bir meselenin daha ilk dönemlerden itibaren İslâm hukukunun küllî bir kâidesi haline gelmesi takdire şâyândır. Bu da İslâm hukukunun ne denli sistemli ve dinamik bir yapıya sahip olduğunu göstermektedir. Bu sebeple, böylesine her daim güncelliğini koruyan bir konu hakkında yapılacak bir çalışma İslâm hukukunun dinamik ve istikrârlı yapısını ortaya koyması açısından büyük bir önemi hâizdir. Bu çalışmada ictihad ile ictihad nakzolunmaz kâidesinin kâideleşme süreci gösterilerek teorik çerçevesi çizilmiş, bazı fıkhî örneklerine ve istisnâlarına değinilmiştir. Çalışmada herhangi bir dönem ve eser sınırlamasına gidilmeksizin, ilk dönemlerden modern döneme kadar usûl ve kavâid eserleri taranmış, konu çeşitli yönleriyle ele alınmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Fıkıh Usûlü, İctihad, İctihadın Nakzı, Kâide, Hukukî İstikrar., Ijtihād

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Şuʿayb el-Arnaût vd. 45 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Âl Süleymân, Hâlid b. Abdil‘azîz b. Süleymân. “Kâ‘ide: el-İctihâd lâ yunkazu bi-mislihi”. Mecelletu Külliyyeti Dâri’l-‘Ulûm 75/1 (Ocak 2014), 527-591.
• Ali Haydar Efendi, Büyük. Usûl-i Fıkıh Dersleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1326.
• Ali Haydar Efendi, Hocaeminefendizâde. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Âmidî, Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî el-. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdürrezzâk Afîfî. 4 Cilt. Riyâd: Dâru’s-Samî‘î, 2003.
• Apaydın, H. Yunus. “İctihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/432-445. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usulü. Ankara : Bilimsel Araştırma Yayınları, 2017.
• Avvâme, Muhammed. Edebü’l-ihtilâf fî mesâili’l-‘ilm ve’d-dîn. Medine: Dâru’l-Yusr, 3. Basım, 2007.
• Bâhuseyn, Ya‘kûb b. Abdülvehhâb el-. el-Kavâ‘idü’l-fıkhiyye. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd-Şeriketü’r-Riyâd, 1998.
• Bekdemir, Sezai. “İslâm Hukukunda Fâsığın Haber ve Şâhitliğinin Geçerliliği Meselesi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/19 (2021), 195-224.
• Berki, Ali Himmet. Açıklamalı Mecelle (Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye). İstanbul: Hikmet Yayınları, 2. Basım, 1979.
• Bigiyef, Musa Carullah. Kavâid-i Fıkhiyye. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmûsu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed el-. Keşfu’l-esrâr ‘an usûl-i Fahri’l-İslâm el-Pezdevî. thk. Nâcî es-Süveyd. 4 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 2012.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Mahmûd Nassâr. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 8. Basım, 2015.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî el-. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Muhammed Muhammed Tâmir. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2010.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî el-. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. thk. İsmetullah İnayetullah Muhammed vd. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye-Dâru’s-Sirâc, 1431.
• Çelikan, Serkan. Mecelle’nin Küllî Kaidelerinin Hadislerdeki Dayanakları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Demir, Osman. “Kelâm’da Teselsülü İptal Delilleri ve İsmail Hakkı İzmirli’nin Teselsül Risalesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 23 (2010), 117-142.
• Duman, Soner. “İzzeddin B. ‘Abdüsselam’ın El-Kavâidü’l-Kübrâ Adlı Eserinde İctihadın Anlam, Kapsam ve Sonuçları”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 14 (2009), 157-184.
• Ensârî, Ebü’l-Ayyâş Abdül‘alî Muhammed bin Nizâmuddîn el-. Fevâtihu’r-rahamût bi-şerhi Müsellemi’s-sübût, (Gazzâlî’nin el-Mustasfâ’sıyla birlikte). nşr. İbrâhim Muhammed Ramazan. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Erkam, ts.
• Esen, Bilal. Hanefî Usûlcülerinde İctihad Teorisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Ferrâ’, Ebû Ya‘lâ Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef el-. el-‘Udde fî usûli’l-fıkh. thk. Ahmed b. ‘Ali b. Seyr el-Mübarakî. Riyâd, 3. Basım, 1993.
• Galbân, Âyât İbrâhîm el-. Kâ‘ide: el-İctihâd lâ yunkazu bi’l-ictihâd ve eserühâ fi’l-ahkâmi’ş-şer‘iyye. Gazze: Câmi‘atu’l-İslâmiyye, Külliyyetü’ş-Şerî‘a ve’l-Kânûn, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-. el-Mustasfâ min ‘ilmi’l-usûl. nşr. İbrâhim Muhammed Ramazan. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Erkam, ts.
• Hamevî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed el-Hasenî (el-Hüseynî). Gamzü ʿuyûni’l-besâʾir şerhu Kitâbi’l-Eşbâh ve’n-nezâʾir. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1985.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Mehmet Yazgan. İstanbul: Beyan Yayınları, 2011.
• Hısnî, Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Muhammed b. Abdilmü’min el-Hüseynî el-. Kitâbu’l-kavâ‘id. thk. Abdurrahman b. Abdullah eş-Şa‘lân. 4 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1997.
• Hindî, Muhammed b. Abdirrahîm (Abdirrahmân) b. Muhammed el-Urmevî el-. el-Fâ’ik fî usûli’l-fıkh. thk. Mahmûd Nassâr. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2005.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî. Câmi‘u beyâni’l-‘ilmi ve fadlihî. thk. Ebu’l-Eşbâl ez-Züheyrî. 2 Cilt. Demmâm/Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1994.
• İbn Abdüşşekûr, Muhibbullah. Müsellemü’s-sübût fî usûli’l-fıkh (Gazzâlî’nin el-Mustasfâ’sıyla birlikte basılan Ensârî’nin Fevâtihu’r-rahamût’u ile birlikte). nşr. İbrâhim Muhammed Ramazan. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Erkam, ts.
• İbn Akîl, Ebü’l-Vefâ Alî b. Akīl b. Muhammed. el-Vâzıh fî usûli’l-fıkh. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Turkî. 5 Cilt. Beyrût: Müessetü’r-Risâle, 1999.
• İbn Emîri’l-Hâc, Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed el-Halebî. et-Takrîr ve’t-tahbîr. thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1999.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī el-Hanbelî İbn Kayyım. İʿlâmü’l-muvakkıʿîn ʿan rabbi’l-ʿâlemîn. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen Âl Süleymân. 7 Cilt. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1423.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. el-Muğnî. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Turkî - Abdülfettâh Muhammed El-Hulv. 15 Cilt. Riyâd: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1997.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. Ravzatü’n-nâzır ve cünnetü’l-münâzır fî usûli’l-fıkh ʿalâ mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. nşr. Şa‘bân Muhammed İsmâil. Mekke - Riyâd - Beyrût: el-Mektebetü’l-Mekkiyye - el-Mektebetü’t-Tedmüriyye - Müessesetü’r-Reyyân, 1998.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 2 Cilt. Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1432.
• İbn Müflih, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Müflih b. Muhammed el-Makdisî er-Râmînî. Usûlü’l-fıkh. thk. Fehd b. Muhammed es-Sedhân. 4 Cilt. Riyâd: Mektebetu’l-Ubeykân, 1999.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Eşbâh ve’n-nezâ’ir ‘alâ mezhebi Ebî Hanîfe en-Nu‘mân. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2019.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. Fethu’l-gaffâr bi-şerhi’l-Menâr. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2001.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. Muhtasaru’l-Müntehe’l-usûlî (Adudüddîn el-Îcî’nin Şerhu Muhtasaru’l-Müntehe’l-usûlî’sinin içerisinde). thk. Muhammed Hasen Muhammed Hasen İsmâîl. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2004.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid es-Sivâsî el-İskenderî. et-Tahrîr fî usûli’l-fıkh el-Câmi‘ beyne ıstılâhayi’l-Hanefiyye ve’ş-Şâfi‘iyye. thk. Abdülkâdir Şâkir Ubeyd. Beyrût: Müessesetü’d-Duhâ - Mektebetü Emîn, 2022.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî b. Ahmed el-Ensârî el-Mısrî. el-Eşbâh ve’n-nezâ’ir fi kavâ‘idi’l-fıkh. thk. Mustafâ Mahmûd el-Ezherî. 2 Cilt. Riyâd-Kâhire: Dâru İbni’l-Kayyım-Dâru İbn Affân, 2010.
• İbnü’n-Neccâr, Ebû Bekr (Ebü’l-Beka) Takıyyüddîn Muhammed b. Ahmed b. Abdilazîz el-Fütûhî. Şerhu’l-Kevkebi’l-münîr (Muhtasaru’t-Tahrîr). thk. Muhammed ez-Zuhaylî - Nezîr Hammâd. 4 Cilt. Riyâd: Mektebetu’l-Ubeykân, 1993.
• İbnü’s-Sââtî, Ebü’l-Abbâs Muzafferüddîn Ahmed b. Alî b. Tağlib el-Ba‘lebekkî el-Bağdâdî. Bedîʿu’n-nizâmi’l-câmiʿ beyne kitâbeyi’l-Bezdevî ve’l-İhkâm (Nihâyetü’l-vüsûl ilâ ʿilmi’l-usûl ). thk. Sa‘d b. Ğarîr b. Mehdî es-Sülemî. Mekke: Vizâretu’t-Ta‘lîmi’l-‘Âlî Câmi‘atu Ümmü’l-Kurâ, 1418.
• İzzeddîn Abdülazîz b. Abdüsselâm. Kavâʿidü’l-ahkâm fî mesâlihi’l-enâm (el-Kavâʿidü’l-kübrâ). thk. Nezîh Kemâl Hammâd - Osmân Cumua‘ Damîriyye. 2 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 2000.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî el-. Kitâbu’l-fürûk (Envârü’l-burûk fî envâʾi’l-furûk). thk. Muhammed Ahmed Serrâc - Ali Cumu‘a Muhammed. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 2001.
• Karâfî, Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî el-. el-İhkâm fî temyîzi’l-fetâvâ ʿani’l-ahkâm ve tasarrufâti’l-kâdî ve’l-imâm. nşr. Abdulfettâh Ebû Gudde. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1995.
• Karâfî, Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî el-. Nefâʾisü’l-usûl fî şerhi’l-Mahsûl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. 9 Cilt. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1995.
• Karâfî, Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî el-. Şerhu Tenkîhi’l-fusûl. nşr. Sıdkî Cemîl el-‘Attâr. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 2004.
• Karaman, Hayreddin. İslâm Hukukunda İctihad. İstanbul: Ensar Neşriyat, 5. Basım., 2015.
• Kelvezânî, Ebü’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed b. el-Hasen el-. et-Temhîd fî usûli’l-fıkh. thk. Müfîd Muhammed Ebû ‘Amşe - Muhammed b. Ali b. İbrâhim. 4 Cilt. Cidde: Dâru’l-Medenî, 1985.
• Kemâlpaşazâde, Şemseddin Ahmed b. Süleyman. Tağyîru’t-Tenkîh fi’l-usûl. İstanbul: Cemâl Efendi Matbaası, 1308.
• Kerhî, Ebü’l-Hasen Ubeydullah b. el-Hüseyn b. Dellâl el-. Usûlü’l-Kerhî (Nesefî’nin Şerhu Usûli’l-Kerhî’sinin içerisinde). thk. Semih et-Tokâdî. Beyrût: Dâru’r-Rayâhîn, 2021.
• Kocabaş, Savaş. “İslam Hukukunda Mükellefin İçtihadı (Teharri) ve Bunun İbadet Alanındaki Uygulaması”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 23 (2014), 297-328.
• Kur’ân Yolu. Erişim 27 Ocak 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Kuyucaklızâde, Mehmet Atıf Bey. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye Küllî Kaideler Şerhi. ed. Mahmut Samar. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2020.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî el-. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. ed. Bekir Topaloğlu. thk. Heyet. 18 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Mîzân, 2005.
• Mâzerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Ömer et-Temîmî es-Sıkıllî el-. Îzâhu’l-mahsûl min Burhâni’l-usûl. thk. Ammâr et-Tâlibî. Tunus: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1. Basım, ts.
• Merdâvî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Süleymân b. Ahmed el-. Tahrîrü’l-menkūl fî tehzîbi ʿilmi’l-usûl. thk. Abdullah Hâşim - Hâşim el-Arabî. Katar: Vizâretu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2013.
• Molla Cîven, Ahmed b. Ebî Saîd b. Abdillâh el-Leknevî. Nûru’l-envâr fî Şerhi’l-Menâr. 2 Cilt. Karaçi-Pakistan: Mektebetü’l-Büşrâ, 2007.
• Molla Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza. Fusûlü’l-bedâyi‘ fî usûli’ş-şerâi‘. thk. Muhammed Hasen İsmâîl. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2006.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmûz b. Ali. Mir’âtü’l-usûl fî şerhi Mirkâti’l-vüsûl. thk. İlyas Kaplan. Beyrût: Dâru Sâder, 2011.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Nâzırzâde, Mehmed b. Süleymân. Tertîbu’l-leâlî fî silki’l-emâlî. thk. Hâlid b. Abdil‘azîz b. Süleymân Âli Süleymân. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2004.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd en-. Keşfu’l-esrâr Şerhu’l-Musannif ‘ale’l-Menâr. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-. el-Mecmû‘ şerhu’l-Mühezzeb. thk. Muhammed Necîb el-Mutîî. 23 Cilt. Cidde: Mektebetü’l-İrşâd, ts.
• Pekcan, Ali. “Mevrîd-i Nass’ta İctihâd’a Mesâğ Yok (mu?)dur (İctihâd’ın Mahiyeti ve Sınırlarına Dair Bir Analiz)”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 2 (2003), 69-84.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm el-. Usûlü’l-Pezdevî (Abdülazîz el-Buhârî’nin Keşfu’l-esrâr’ı ile birlikte). thk. Nâcî es-Süveyd. 4 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 2012.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Mefâtîhu’l-ğayb (et-Tefsîrü’l-kebîr). 32 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer er-. el-Mahsûl fî ‘ilmi usûli’l-fıkh. thk. Tâhâ Câbir Feyyâz el-‘Alvânî. 6 Cilt. Beyrût: Müessetü’r-Risâle, 2. Basım, 1992.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir er-. Muhtârü’s-sıhâh. Beyrût: Mektebetü Lübnân, 1986.
• Semerkandî, Alâuddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed es-. Mîzânu’l-usûl fî netâici’l-‘ukûl fî usûli’l-fıkh. thk. Abdulmelik b. Abdurrahmân es-Sa‘dî. 2 Cilt. Ammân/Ürdün: Dâru’n-Nûri’l-mubîn, 2. Basım, 2017.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-. el-Mebsût. thk. Muhammed Hasen Muhammed Hasen İsmâîl. 30 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 4. Basım, 2017.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Efgânî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 2015.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî es-. Cemʿu’l-cevâmiʿ fî usûli’l-fıkh. nşr. Abdülmün‘im Halîl İbrâhîm. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 2003.
• Sübkî, Ebü’l-Hasen Takıyyüddîn Alî b. Abdilkâfî b. Alî b. Temmâm es- - Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî es-. el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1984.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-. el-Eşbâh ve’n-nezâ’ir fî kavâ‘id ve fürû‘i fıkhi’ş-Şâfi‘iyye. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1983.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî eş-. el-Muvâfakât fî usûli’ş-şerî‘a. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed eş-. İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hak min ‘ilmi’l-usûl. thk. Ebû Hafs Sâmî b. el-‘Arabî el-Eserî. 2 Cilt. Riyâd: Dâru’l-Fadîle, 2000.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad eş-. el-Câmiʿu’s-sağîr. thk. Mehmet Boynukalın. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 2011.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf eş-. et-Tebsıra fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Hasan Heyto. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1403.
• Telkenaroğlu, M. Rahmi. İctihadda İsabet ve Hata Meselesi. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Timurtâşî, Şihâbüddîn (Şemsüddîn) Muhammed b. Abdillâh b. Ahmed el-Ömerî el-Gazzî et-. el-Vusûl ilâ kavâ‘di’l-usûl. thk. Muhammed Şerîf Mustafa Ahmed Süleymân. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2000.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd) et-. el-Câmi‘u’l-kebîr. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1996.
• Tûfî, Ebü’r-Rebî‘ Necmüddîn Süleymân b. Abdilkavî b. Abdilkerîm b. Saîd et-. Şerhu Muhtasari’r-ravza. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 3 Cilt. Suudi Arabistan: Vizâratü’ş-Şuʿûni’l-İslâmiyye ve’l-Evkâfi ve’d-Daʿveti ve’l-İrşâd, 2. Basım, 1998.
• Vanşerîsî, Ahmed b. Yahyâ el-. Îzâhu’l-mesâlik ilâ kavâ‘idi’l-İmâm Mâlik. thk. Sâdık b. Abdurrahman el-Ğıryânî. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 2006.
• Yenidoğan, Adem. Mütekellim Usûlcülere Göre İctihad. İstanbul: İz Yayıncılık, 2019.
• Yıldırım, Mustafa. Mecelle’nin Küllî Kâideleri. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları - Tibyân Yayıncılık, 4. Basım, 2015.
• Yılmaz, İbrahim. İslam Hukukunda Kamu Otoritesinin Mubahı Sınırlandırması. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Yûsuf, Sâlih b. Süleymân el-. el-İctihâd lâ yunkazu bi’l-ictihâd -dirâse te’sîlıyye ve tatbîkiyye-, 1430.
• Zerkâ, Ahmed b. Muhammed ez-. Şerhu’l-kavâ‘idi’l-fıkhiyye. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 3. Basım, 1993.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî ez-. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. 6 Cilt. Kuveyt: Vizâretu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1413.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî ez-. el-Mensûr fi’l-kavâʿid. thk. Muhammed Hasen İsmâîl. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2000.
• Zeydân, Abdülkerîm. el-Vecîz fî şerhi’l-kavâ‘idi’l-fıkhiyye fî-ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2014.
• Zeydân, Abdülkerîm. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 1435.
• Zuhaylî, Muhammed Mustafâ ez-. el-Kavâ‘idü’l-fıkhiyye ve tatbîkâtuhâ fi’l-mezâhibi’l-erbea‘. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 3. Basım, 2009.