İslam Muhâkeme Hukukunda Defi Davası

Yıl 2023, , 559 - 585, 20.07.2023

Ayhan Hira , Derya Şimşek

https://doi.org/10.5281/zenodo.8075035

Öz

Davalı tarafından davacının iddiasını geçersiz kılmak ya da askıya almak için karşı bir iddiada bulunulması anlamına gelen defi davası, muhâkeme hukukunda savunma vasıtaları arasında yer almaktadır. Muhakemenin sağlıklı ve adil bir şekilde yürütülebilmesi için büyük önemi haiz olan bu savunma yolu, usul ve esasa dair eksikliklerin söz konusu olduğu durumlarda davalıya davadan kaçınma hakkı tanımaktadır. Bu durum bazen davalının dava konusunun ya hiç var olmadığını ya da var olmakla birlikte dava edilemez duruma geldiğini iddia ederek “defi davası”, bazen de söz konusu iddianın muhatabı olmadığını iddia ederek “husumetin defi” şeklinde tezahür etmektedir. İslam hukukunda defin hâkim tarafından da ileri sürülebilmesi, yargıda çabukluk ilkesi gereğince muhakemenin daha kısa sürede sonuçlanmasına olanak sağlayarak adaletin tesisine hizmet etmektedir. Defi davası, pozitif Türk hukukunda da geniş bir uygulama alanına sahip olmakla beraber iki hukuk sistemi arasında benzer ve farklı yönler bulunmaktadır. Bu araştırmada defi davasının keyfiyeti, İslâm muhâkeme hukuku ve pozitif Türk hukuk öğretileri mukayese edilerek incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Muhâkeme, Dava, Savunma, Defi

Defi Case In Islamic Law of Reason

Öz

Defi litigation, which means that a counterclaim is made by the defendant to nullify or suspend the claimant's claim, is among the means of defense in the law of procedure. This defense, which is of great importance for the sound and fair conduct of the proceedings, gives the defendant the right to avoid the case in cases where there are procedural and substantive deficiencies. This situation sometimes manifests as a "defense case" by claiming that the subject of the case either does not exist or that it cannot be sued even though it exists, and sometimes it manifests as "defense of enmity" by claiming that the subject of the case is not the addressee. In Islamic law, the fact that the burial can be claimed by the judge also serves to establish justice by enabling the trial to be concluded in a shorter time in accordance with the principle of speed in the judiciary. Defi case has a wide application area in positive Türk law as well, but there are similarities and differences between the two legal systems. In this research, the nature of the defi case has been examined by comparing the teachings of Islamic reasoning and positive Turk law.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Judgment, Case, Plea, Defence

Kaynakça

• Abdullah, Muhammed Rababia-Yusuf Abdullah Şerif. “Vaktü İsarati Defu’d-Dâva”, Ûlumü’ş-Şeriyye ve’l-Kanun, 35/1 (2008), 14-31.
• Abdülmü’nim, Mahmud Abdurrahman. Muʽcemü’l Mustalahat ve el-Fazi’l Fıkhiyye. Kahire: Dâru’l Fazile ty.
• Akgündüz, Ahmet. “İslâm ve Osmanlı Hukukunda Müruruzaman”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 1/1 (1988). 43-90.
• Ali Haydar Efendi, (Büyük). Usulü İstimâiʽDâva’l-Hukûkiyye. Dımaşk: Matbaatü’t-Terakki, 1923.
• Ali Haydar, Hoca Eminzâde. Düreru’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. Arapçaya trc. Fehmî el-Hüseynî. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1991.
• Antalya, O. Gökhan - Topuz, Murat. Medeni Hukuk Giriş Temel Kavramlar. İstanbul: Legal Yayıncılık, 2015.
• Arı, Abdüsselam “Hz. Ömer’in Ebû Mûsâ el-Eş’arî’ye Gönderdiği Mektubun Yargılama Hukuku Açısından Analizi”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 2 (2003), 85-99.
• Aslan, Nasi. İslâm Hukukunda Yargılama Etiği ve İlkeleri. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2005.
• Atar, Fahrettin. İslâm Yargılama Hukukunun Esasları. İstanbul: İFAV Yayınları, 3. Baskı. 2019.
• Aybakan, Bilal. “Hapis hakkı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/65-67. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Aydın, “Haksız fiil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/210-211. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bâbertî, Muhammed b. Muhammed Ekmelüddîn. el-İnâye şerhu’l-Hidâye, Beyrut: Dâru’l-Fikr, ty.
• Bereketzâde, İsmail Hakkı. Tenâkuz-ı Fıkhî. İstanbul: Nişan Berberyan Matbaası, 1890.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuku İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhıyye Kâmusu. İstanbul: Bilmen Yayınları, 1985.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-sahîh. İstanbul: 1992.
• Buhûtî, Mansur b. Yûnus b. İdris el-Hanbelî. Haşiyet-i Ravzı’l-mürbi Şerhu Zâdü’l-müstaknî. yy. 1397.
• Buhûtî, Şerhu Müntehe’l-irâdât. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ty.
• Buhûtî, Keşşâfu’l-kınâ’ an metni’l-İknâ, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Cessas, Ebubekr Ahmed b. Ali er-Râzi. Şerhu Muhtasaru’t- Tahavi. Dâru’l-Beşairi’l-İslâmiyye, Beyrut: 2010.
• Cezîrî, Abdurrahman b. Muhammed. Kitabu’l-fıkıh ale’l-mezahibi’l-erba’a. Beyrut: ty.
• Cürcânî, Ebü’l Hasen, Alî b. Muhammed b. Alî eş-Şerif. et-Ta'rîfât. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1983.
• Çukadar, Neslihan. Borç İlişkilerinde Def’i Hakkı ve İtirazlar. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Desûkî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, Hâşiye alâ Şerhi’l-Kebîr alâ muhtasari’l-İmâni’l-Halîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ty.
• Ebi’l Meâlî, Burhanüddin Mahmûd b. Ahmed b. Abdilaziz el-Buharî. el-Muhitu’l Burhânî fi’l-Fıkhi’l-İmam Ebî Hanîfe. thk. Abdülkerim Sami el-Cündî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Ercan, Meltem. Medeni Usul Hukukunda Maddi Hukuka İlişkin Savunma Vasıtaları. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 7. Basım, 2019.
• Eren, Fikret. Borçlar Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Yetkin Yayınları, 24. Basım, 2019.
• Ferrâ, EbûYa’lâ Muhammed b. Hüseyin. el-Ahkâmu’s-sultâniyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Gedûsi, Es-Seyyid Ahmed Efendi es-Seyyid Hafız Mehmed b. Ahmed. haz. Süleyman Kaya vd. Neticetü'l-Fetâvâ. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Gören Ülkü, Nazlı. “Sıfatın Bir Dava Şartı Olup Olmadığı Sorunu”. MÜHFD, 13 (2007), 103-115.
• Güman, Osman “İslam Hukukunda Diyânî Hüküm: Mahiyeti ve Çeşitleri”, Hikmet Yurdu, 12/23, (Haziran 2019), 16-17.
• Ğâmidî, Nâsır b. Muhammed b. Müşrî. “Defʽu’l-Husûmeti fi’l-fıkhi’l-İslâmî Dirâseten Fıkhiyyeten Te’sîliyyeten”. el-Mecmeu’l-Fıkhi’l-İslâmî 25/18 (2004), 265-311.
• Haraşî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah el-Mâlikî, Şerhu muhtasarı Halîl Beyrut: Dâru’l-Fikr, ty.
• Hâtî, Abdulaziz Ali Süleyman. el-Kadâ ve’l-hükm ale’l-ğaib fi’l-fıkhi’l-İslâmi. Beyrut: Dâru’l-Feth, 2011.
• Hattab, Şemsüddîn Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed. Mevâhibü’l-celil, fi Şerhi Muhtasar Halîl. Beyrut: Dâru'l-Fikir, 1992.
• Heytemî, Şihâbüddîn Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ali. Tuhfetü’l-muhtâc fi şerhi’l-Minhâc. Beyrut: yy. 1983.
• Hıra, Ayhan. İslâm Muhâkeme Hukukunda Gıyabî Yargılama. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Hıra, Ayhan. İslâm Hukukunda Meşru Müdafaa. İstanbul: Sonçağ Yayınları, 2018.
• Hıra, Ayhan. “Hanefîlerin Fasit Akit Anlayışı ve Fasit Satım Akdinin Feshedilmesine Engel Olan Durumlar”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 29 (2017), 115-135.
• Hıra, Ayhan. “İslâm Muhâkeme Hukukunda Davada Taraf Sıfatı ve Sıfat Yokluğundan Davanın Reddi: Husumetin Def’i”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 5/1 (Haziran 2021), 11-40.
• Hıra, Ayhan. “İslam Muhâkeme Hukukunda Yargı Etiği Bakımından Töhmetin Etkileri”. Din, Düşünce ve Ahlak. İstanbul: Nida Yayıncılık, 2022.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer. el-Ukûdüd-Dürriyye fi tenkîhu’l-fetâva’l-Hâmidiyye. Dâru’l Marife, ty.
• İbn Âbidîn, Minhatu'l-Halık ale’l-Bahri’r-râik. Dâru’l-Kütübi’l-İslâmi ty.
• İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
• İbn Âbidînzâde, Alâüddîn Muhammed b. Emîn b. Ömer el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Kurretü uyûni’l-ahyâr li-tekmileti Reddü’l-muhtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikir, ty.
• İbn Cüzeyy, Ebû Kâsım Muhammed b. Ahmed. el-Kavânînu’l-fıkhiyye. Tunus: 1982.
• İbn Ferhûn, Burhânüddîn İbrahim b. Ali b. Muhammed. Tabsıratü’l-hükkâm, fî Usuli’l-Akzıyeti ve Menahicil Ahkâm. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1986.
• İbn Hümâm, Kemalüddin Muhammed b. Abdülvahid es-Sivasi. Fethu’l-kadir li’l-Acizi’l-Fakir. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ty.
• İbn Kayyim, el-Cevziyye Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī el-Hanbelî. eṭ-Ṭuruḳu’l-ḥükmiyye fi’s-siyâseti’ş-şerʿiyye. Mektebetü Darû'l-Beyan, ty.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed, Abdullah b. Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî. Mısır: Mektebetü’l Kahire, 1968.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenu İbn Mâce. Beyrut: yy. 1997.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisanü’l-Arab. Beyrut: Dâru sâdır, 1994.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim Muhammed. Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, ty.
• İbn Nüceym, Resailu İbn Nüceym. thk. Halil el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1980.
• İbn Nüceym, Eşbâh ve’n-nezâir. thk. Abdu’l-Kerîm Fudayl. Beyrut 2011.
• İbn Rüşd, Ebu'l-Velîd Muhammed b Ahmed. Bidâyetü'l-müctehid ve nihâyetü'l-muktesıd. Kahire: Dâru'l-Hadîs, 2004.
• İbnü’ş-Şıhne, Ebü’l-Velid Lisânüddîn Ahmed b. Muhammed. Lisânu’l Hükkâm. Kahire, yy. 1973.
• İlîş, Ahmed b. Muhammed el-Mısrî. el-Minahu’l-celîl şerhu muhtasarı Halil. Beyrut: yy. 1989,
• Kahraman, Abdullah. İslâm Borçlar Hukukunda Kefalet Sözleşmesi ve Günümüzdeki Tatbikatı. İstanbul: İFAV Yayınları,2008.
• Kahtânî, Müsfir b. Hüseyin. “Defʽu’l-Husûme”, Mecelletü’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 26 (1989), 309-329.
• Kahveci, Nuri. Ana Hatlarıyla İslâm Ceza Hukuku. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Kalyûbî, Şihâbüddin Ahmed b. Ahmed eş-Şâfiî. Hâşiyetü şerhi’l-Mahallî. Dâru’l-Fikr, Beyrut 1995.
• Karâfî, Şihâbüddîn Ahmed b. İdris el-Mâlikî. Envâru’l-burûk fî envâ’il-furûk. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ty.
• Karâfî, ez-Zehîra. thk. Muhammed Hubze. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Karaman, Hayrettin. Ana Hatlarıyla İslâm Hukuku. İstanbul: Ensar Yayınları, 2008.
• Kâsânî, Ebû Bekir Alâuddin Mesʽûd b. Ahmed. Bedâiuʽs-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kefevî, Ebu’l Bekâ, el-Hanefî. el-Külliyât. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, ty.
• Kuru, Baki vd. Medeni Usul Hukuku. Ankara: Yetkin Yayınları, 2008.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb eş-Şâfiî. el-Ahkâmu’s-Sultâniyye ve’l-Vilâyâtü’d-dîniyye, Kahire: Dâru’l-Hadîs, ty.
• Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye. İstanbul: 1973.
• Merginânî, Ebu’l-Hasen Burhâneddîn Ali b. Ebûbekir. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedi. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1990.
• Mevsılî, Mecdüddîn Ebu’l-Fazl Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-ta´lîli’l-Muhtâr. Kahire: Matbaatü’l-Halebî, 1937.
• Mevsûatü’l-fıkhiyye, Kuveyt: Vezâratü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1427.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Firâmurz. Düreru’l-hükkâm fi şerhi Gureri’l-ahkâm, Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-İlmiyye, ty.
• Mustafa, İbrahim vd. Muʽcemu’l-Vasît. Kahire: Mecmu’l-Lugati’l-Arabiyye. yy.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccac el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’s-sahîh. Kahire: 1991.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman b. Şuayb. Sünenü Nesâî. Beyrut: yy. 1992.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref. el-Mecmû şerhu’l-Mühezzeb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ty.
• Nevevî, Ravzatu't-Tâlibîn ve Umdetü’l-Müftîn. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmi, 1991.
• Oğuzman, M. Kemal-Barlas, Nami. Medeni Hukuk Giriş Kaynaklar Temel Kavramlar. İstanbul: Vedat Kitapçılık, 2013.
• Özdemir, Recep. “İslâm Hukukunda Hapis Hakkı (Hakku’l-Haps) Kavramı”. İHAD, 27 (2016).
• Pekcanıtez, Hakan vd. Medeni Usul Hukuku. İstanbul: Onikilevha Yayınları, 7. Basım, 2019.
• Remlî, Şemsüddin Muhammed b. Şihâbüddin Ahmed. Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1984.
• Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd, el-Müdevvenetü’l-kübrâ., Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmyye, 1994.
• Semerkandî, Ebubekr Alaeddin Muhammed b. Ahmed. Tuhfetü’l-Fukaha. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed İbn Ebî Sehl. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1993.
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdrîs. el-Ümm, Beyrut:Dâru'l- Marife, 1990.
• Şahin, Osman. İslâm Hukukunda Zamanaşımı. İstanbul: Ensar Yayınları, 2016.
• Şefik el-Ani, Muhammed. Usulu'l mûrafiati ve's-sükûk. Bağdat: Matbaatu'l-İrşad, 1965.
• Şeybânî, Ebû Abdîllah Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad. el-Asl. ty. yy.
• Şeyh Bedreddin, İbn Kadi Simavna. Camiu’l-Fusûleyn. Mısır: yy. 1800.
• Şeyhîzâde, Dâmâd Efendi/Abdurrahman b. Muhammed b. Süleyman. Mecmeu’l-enhur şerhu Mülteka’l-ebhur. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ty.
• Şeyhülislâm Feyzullah Efendi. Fetâvâ-yı Feyziyye. haz. Süleyman Kaya. İstanbul: Klasik yayınları, 2009.
• Şeyhülislâm, Çatalcalı Ali Efendi. Fetâvâ-yı Ali Efendi. haz. Esra Kılavuz. İstanbul: İsar Yayınları, 2021.
• Şeyhülislâm, Yenişehirli Abdullah Efendi. Behcetü'l-Fetâvâ. haz. Süleyman Kaya vd. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali b. Yûsuf el-Firuzâbâdî. el-Mühezzeb fi Fıkhi’l-İmami’ş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Şirbînî, Şemsüddîn, Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. el-İkna fî halli elfâzi Ebî Şücâ (Şerhu Gâyeti’l-ihtisâr). Beyrut: Dâru’l-Fikir, ty.
• Şirbînî, Muğni'l-muhtâc. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Tarablusî, Ebu’l-Hasan Alâüddîn Ali b. Halil. Muînü’l-hükkâm fîmâ yeteraddedü beyne’l-hasmeyni mine’l-ahkâm. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ty.
• Türkoğlu Özdemir, Gökçe. “Roma Medenî Usul Hukukunda Formula Yargılaması”, DEÜHF, 7 (2005), 167-212.
• Ukaylî, Âmine Erşid. “Âsâru’l-hükmi bi’d-defʽi fi’l-fıkhi’l-İslâmî ve’l-kânûn dirâseten mukâreneten” Dirâsât: Ulûmu’ş-Şerʽiyye ve’l-Kânûn, 40/2 (2013), 635-647.
• Umur, Ziya. Roma Hukuku Lûgatı. İstanbul: Fakülteler Matbaası,1983.
• Utemî, Ali b. Hasan b. Cafer. Defuʽd-Dâva fi-Şeriâti’l-İslâm ve Tatbikâtuhu fi Nizâmi’l-Murafeâti’ş-Şeriyyeti’s-Suûdiyye, Riyad: Camiâtü Nayifi’l Arabiyye li’l Ulûmi’l-Emniyye, 2004.
• Yavuz, Cevdet. “Dâva”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/12-16. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yıldırım, Mustafa. Mecelle’nin Küllî Kâideleri. Tibyan Yayıncılık, 2019.
• Yıldız, Kemal. İslâm Sorumluluk Hukuku Akit Dışı Sorumluluk. İstanbul: M.Ü İlahiyat Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Yıldız, Kemal. “İslâm Muhâkeme Hukukunda Dâvanın Şartları ve Muhâkeme Süreci”. Ekev Akademi Dergisi 9/24 (2005), 117-134.
• Zeylaî, Fahruddîn Osman b. Ali el-Hanefî. Tebyînu’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. Kahire: Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1313.
• Yargıtay 10. Hukuk Dairesi, 2013/24111 E., 2014/14474 K. https://karararama.yargitay.gov.tr/.