The Effect of Facilitating on Religious Provisions in the Context of Zarūrāt-ı Khamsa

Yıl 2024, , 85 - 108, 25.01.2024

Yakup Çalışkan , Adnan Algül

https://doi.org/10.5281/zenodo.10530513

Öz

The main purpose of Islamic law is to eliminate the difficulties of life and to provide a livable life for humanity by offering facilitating principles. However, the assessment of advantage and avoidance, which concern the happiness of the world and the hereafter, should be in harmony with the principles of the Islamic Sharia. This responsibility falls on scholars who have assimilated the legacy of the Qur'an and Sunnah well and understood the aims of Islamic law. Today, those who are not aware of the importance and vitality of this subject consider the researches and efforts as a result of the imposition of time or surrendering to the general acceptances of the age. However, those who work in detail on the subject will see that these studies are one of the important subjects of Islamic law. Moreover, the weak nature of human beings necessitates the preference of the principle of facilitation in Islamic law to difficulty and distress. Therefore, some people put different opinions on this issue forth. While some believe that there is no room for facilitation in Islam and that extremism and directing people to hardship and challenge will serve the religion of Islam; while others advocate facilitating with a purely permissive mindset. Considering that fiqh has had the knowledge and ability to make Islamic law livable in every era, it will be understood that these two extreme views are not related to the principle of advantage and facilitation in Islamic law. The main feature of the religion of Islam is that it commands to be balanced and restrained in every matter without extremism. The convection of these features will be passed on to new researchers and generations is inevitable. Islamic law aimed to protect the five main criteria such as religion, life, mind, generation and property in order to keep alive the honor given to man by Allah. These five criteria are called "Zarūrāt-ı khamsa" and have been emphasized by Islamic jurists.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Facilitating, Advantage, Avoidance, Purposes, Zarūrāt-ı Khamsa

Zarûrât-ı Hamse Bağlamında Teysîrin Dinî Hükümlere Etkisi

Öz

İslâm hukukunun temel amacı, insanlara yaşamın zorluklarını gidermek ve kolaylaştırıcı ilkeler sunarak insanlık için yaşanabilir bir hayatı temin etmektir. Ancak dünya ve ahiret mutluluğunu ilgilendiren maslahat ve mefsedetin değerlendirilmesi, İslâm Şeriatı'nın prensipleriyle uyumlu olmalıdır. Bu sorumluluk, Kur'an ve Sünnet naslarını iyi özümsemiş, İslâm hukukunun amaçlarını anlamış ilim ehli kişilere düşmektedir. Günümüzde bu konunun önem ve hayatiyetinin farkında olmayanlar, yapılan çalışmaları zamanın dayatması veya çağın genel kabullerine teslim olmanın sonucu olarak değerlendirmektedirler. Konuyla ilgili detaylı çalışanlar, bu çalışmaların İslâm hukukunun önemli konularından biri olduğunu görecektir. İnsanların zayıf yaratılışı, İslâm hukukunda kolaylaştırma ilkesinin zorluk ve sıkıntıya tercih edilmesini gerektirmektedir. Bu nedenle, bazı kişiler bu konuda farklı düşünceler ortaya koymaktadırlar. Kimi, İslâm'da kolaylaştırmaya yer olmadığına ve aşırılığın, insanları sıkıntı ve zorluğa yönlendirmenin İslâm dinine hizmet edeceğine inanırken; kimileri ise tamamen müsamahakâr bir düşünceyle kolaylaştırmayı savunmaktadırlar. Fıkhın, her devirde İslâm hukukunu yaşanabilir kılma bilgisi ve yeteneği olduğu düşünüldüğünde, bu iki aşırı görüşün İslâm hukukundaki maslahat ve kolaylaştırma ilkesiyle ilgisi olmadığı anlaşılacaktır. İslâm dininin temel özelliği, her konuda aşırılığa yer vermeden dengeli ve ölçülü olmayı emretmesidir. Bu özelliklerin yeni araştırmacılara ve nesillere aktarılması kaçınılmazdır. İslâm hukuku, Allah tarafından insana verilen onuru hayatta tutabilmek için din, can, akıl, nesil ve mal gibi beş ana kriteri korumayı amaçlamıştır. Bu beş kritere "Zarûrât-ı hamse" adı verilmiş ve İslâm hukukçuları tarafından önemle vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Teysîr, Maslahat, Mefsedet, Makāsıd, Zarûrât-ı Hamse

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur. | Itisdeclared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited

Teşekkür

İlgi ve alakanız için şimdiden teşekkür eder iyi çalışmalar dilerim

Kaynakça

• Ahmet Cevdet Paşa. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye. Seçkin Yayınları, 2019.
• Aşmâvî, Muhammed saîd. Usûlu’ş-Şerîâ. Kahire: Mektebetu Medbûlî, 1403.
• Bardakoğlu, Ali. “‘Tabiî Hukuk Düşüncesi Açısından İslâm Hukukçularının İstihsan ve İstislah Görüşü’”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1986), 89.
• Bekr İsmâîl, Muhammed. Makâsidu’ş-Şerîati’l-İslâmiyyeti Ta’sîlen ve Tefîlen. Mekke: İdâretu’t-Da’veti ve’t-Ta’lîm, Câmiatu Ummi’l-Kurâ, 2003.
• Boynukalın, Muhammed. “Makâsidu’ş-Şerîati”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/425. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Buharî, Muhammed bin İsmaîl. Sahih Buhârî. İstanbul: Dâru’d-Da’ve, 1989.
• Câbirî, Muhammed Abid el-. Vichetu Nazar Nahve İâdet Binâ Kadâyâ’l-Fikri’l-Arabiyyi’l-Muâsıri. Beyrut: Merkez Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyyeti, 1992.
• Çalış, Halit. İslâm’da Kolaylaştırma İlkesi Azimet-Ruhsat İlişkisi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Çolak, Abdullah. İslâm Aile Hukuku. İstanbul: Ensar Neşriyat Yayınları, 2021.
• Ebû Dâvûd, Süleyman ibn’el Eş’as es-Sicistani. Sünen. Beyrut: Dârü’l-fikr, t.y.
• Ebu Heyyân Esîru’d-Dîn, Muhammed B. Yusuf. Tefsir El-Bahru’l-Muhît, Thk. Âdil Ahmed Ve Ali Muavvid. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1993.
• Ebû Zehre, Muhammed. Usûlu’l-Fıkhi. Mısır: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1997.
• Ebu’l-Meâtî, Kemal Cevdet. Mazâhiru’t-Teysîr fi’ş-Şerîati’l-İslâmiyyeti. Kahire: Dâru’l-Faruk el-Hadîse, 1975.
• ed-Dârimî, Abdullah. Sünen. Pakistan: Matbaatu’l-Hadîs, 1404.
• ed-Dehlevî, Ebu Abdulaziz Kutbuddîn Veliyyullah. Hüccetullahi’l-Bâliğâ. Riyad: Mektebetu’l-Kevser, 1320.
• el-Abdullatîf, Abdurrahman. el-Kavâid ve’d-Devâbit el-Fıkhiyye el-Mutedammine li’t-Teysîr. Medine: İmâdetu’l-Bahsi’l-İlmî bi’l-Câmiati’l-İslâmiyyeti, 2003.
• el-Akkâd, Abbas. el-İslâmu fi’l-Karni’l-İşrîn Hâdiruhu ve Müstakbelühü. Kahire: Dâru’l-Hilal, 1960.
• el-Askalanî, İbn-i Hacer. Fethu’l-Bârî bi Şerh Sahîhi Buhârî. thk. Muhibbu’d-Dîn el-Hatîb. Kahire: Dâru er-Reyyân li’t-Turâs, 1986.
• el-Aşkar, Ömer. Hasâisu’ş-Şerîati’l-İslâmiyyeti. Kuveyt: Mektebetu’l-Felâh, 1982.
• el-Burunu, Muhammed Sıdki. el-Vecîz fî îdâhi Kavâidi’l-Fıki’l-Külliyyeti. Kahire: Matbaatu’s-Saâde, 1331.
• el-Bûtî, Muhammed Ramazan. Davâbitu’l-Maslahati. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1397.
• el-Cevherî, İsmail. Tâcu’l-Luğa ve Sihâhu’l-Arabiyye. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
• el-Ensârî, et-Tahir bin es-Sâdık. et-Teysîr fi’l-İbâdât. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi kısmu dirâsâti’l-Ulyâ eş-Şer’iyye, 1404.
• el-Feyrûzâbâdî, Mecdu’d-Dîn. el-Kamûsu’l-Muhît. Beyrut: Müessesetu Risale, 2005.
• el-Hâris, Muhyiddîn. el-İslâmu Dînu’l-Yusri. Bağdat: Mecellet et-Terbiye el-İslâmiyye, 1987.
• el-Havârizmî, Muhammed Ahmed. Mefâtîhu’l-Ulûm. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1923.
• el-Hayyât, Abdulazîz. el-Müeyyidâtü’t-Teşrîiyye. Kahire: Dâr’s-Selâm, 1986.
• el-Herrâsî, Elkiya İmâduddîn bin Muhammed. Ahkâmu’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1983.
• el-Kandehlevî, Muhammed Yusuf. Hayâtu’s-Sahâbe. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1999.
• el-Karâfî, Ahmed. el-Furûk. Lübnan: Dâru’s-Selâm, 1998.
• el-Kârî, Nureddin Melâ Ali. Mirkâtu’l-Mefâtîh Şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1990.
• el-Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. Kahire: Dârü’l-hadîs, 1985.
• el-Kuşeyrî, Müslim. Sahih Müslim. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1412.
• el-Ukla, Muhammed. el-İslâmu Makâsiduhu ve Hasâisuhu. Amman: Mektebetu’r-Risale el-Hadîse, 1405.
• el-Vukeylî, Muhammed. Fıkhu’l-Evleviyyât Dirâsetün fi’d-Devâbit. Amerika: el-Ma’hedu’l-Âlemî Li’l-Fikri’l-İslâmî, 1416.
• Erdoğan, Mehmet. İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi. Marmara Universitesi (Turkey), PhD Thesis, 1989.
• Erdoğan, Mehmet. İslâm Hukukunda Ahkâmın Değişmesi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 6. Basım, 2019.
• Er-Râzî, Zeynu’d-Dîn Muhammed Bin Ebî Bekr. Muhtâr Es-Sihâh. ed. Yusuf Eş-Şeyh Muhammed. Sayda: El-Mektebetu’l-Asriyye, 1999.
• Er-Rehmûnî, Muhammed Şerîf. Er-Ruhasu’l-Fıkhiyye. Tunus: Müessesetü Abdu’l-Kerîm Abdullah, 1991.
• Es-Semerkandi, ebu Leys Nasr. Bahru’l-Ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1993.
• Es-Sindî, Nureddîn. Haşiyetu’s-Sindî alâ Sünen İbni Mâce. Beyrut: Dâru’l- Cîl, 1989.
• Es-Suyûtî, Cel’aleddîn. El-Eşbâh ve’n-Nezâir Fî Kavâid Ve Frû Fıhi’ş-Şâfiiyyeti. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• Es-Suyûtî, Cel’aleddîn. el-İklîl fî İstinbâti’t-Tenzîl. ed. Abdullah Muhammed El-Ğemârî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, t.y.
• Fâsî, Allâl. Makâsidu’ş-Şerîati’l-İslâmiyyeti ve Mekârimuhâ. Ribat: Müessesetu Allâl el-Fâsî, 1993.
• Gazâlî, Muhammed. el-Mustasfâ fî İlmi’l-Usûl. thk. Muhammed Abdusselâm Abdu’ş-Şâfî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1413.
• Gönenç, Halil. Günümüz meselelerine fetvalar. İstanbul: İstanbul İlim Yayınları, 1983.
• Güngör, Muhammed. Zarûriyyât-ı Hamse Bağlamında Yahudilikte Maslahat, İslâmi ilimlerde maslahat. ed. Adem Yıldırım - Ayten Erol. Ankara: Gece Kitaplığı, 1. bs., 2017.
• Haçkalı, Abdurrahman. İslâmî Araştırmalar Dergisi. “İslâm Hukuk Metodolojisinde Maslahat Tanımları ve Bunların Analizi”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 13/1 (2000), 55.
• Hafız ebu Bekr. Musannef İbni ebî Şeybe. Riyad: Dâr Kunûz İşbilyâ, 2015.
• Hallâf, Abulvehhâb. es-Siyâsetu’ş-Şer’iyyatu fi’ş-Şuûni’d-Dustûriyye ve’l-Hâriciyye ve’l-Mâliyye. Kahire: Dâru’l-Ensâr, 1397.
• Horasânî, Ebu Abdirrahman Ahmed bin Şuayb el-. Sünen-i Nesâî. Kahire: Mektebetu et-ticariyye, 1986.
• Humeyd, Salih. Raf’u’l-Harac fi’ş-Şerâti’l-İslâmiyyeti Devâbituhu ve Tatbîkâtuhu. Mekke: Merkezu’l-Bahsi’l-İlmiyyi ve’t-Turâsi’l-İslâmî, Doktora Tezi, 1403.
• İbn Kuteybe, Abdullah Bin Müslim. Te’vîl Müşkili’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2014.
• İbn Abdi’l-Ber, Yusuf bin Abdillah. Câmiu Beyâni’l-İlmi ve Fadlihi. thk. ebu’l-Eşbâl ez-Zuheyrî. Dammam: Dâr İbni’l-Cevzî, 1994.
• İbn Âşûr, Muhammed Tahir. Makâsidu’ş-Şerîati’l-İslâmiyye. Tunus: eş-Şeriketu’t-Tûnusiyyetu li’t-Tevzî, 1408.
• İbn Âşûr, Muhammed Tahir. Tefsîr Et-Tahrîr Ve’t-Tenvîr. Tunus: Dâr Et-Tûnusiyye Li’n-Neşr, 1984.
• İbn Cerir, Muhammed. Tefsir et-Taberî min Kitabihi Câmii’l-Beyân an Te’vîl Âyi’l-Kur’ân. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
• İbn Ebî Hâtem, Abdurrahman Er-Râzî. Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azîm. Riyad: Mektebetü Nizar Mustafa, 1419.
• İbn Kayyım, El-Cevziyye. İ’lâmu’l-Muvakkiîn An Rabi’l-Âlemîn. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1973.
• İbn Kesîr, İmâdu’-Dîn. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. Riyad: Dâr ibni’l-Cevzî, 1418.
• İbn Manzûr, Ebu Fadl Cemâlu’d-dîn. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâr Lisani’l-Arap, 1970.
• İbn Neccâr, Takıyuddîn Muhammed bin Ahmed. Müntehâ’l-İrâdât. Beyrut: Mektebetu Dâru’l-Urûbeti, 1983.
• İbn Neccâr, Takıyuddîn Muhammed bin Ahmed. Şerhu Kevkebi’l-Munîr. Riyad: Mektebetu’l-Ubeykân, 1997.
• İbn Nuceym, Zeynuddîn B. İbrahim. El-Eşbâh Ve’n-Nezâir. Beyrut: Dâru’l-Kutbi’l-İlmiyye, 1991.
• İbn Nuceym, Zeynuddîn bin İbrahim. el-Bahru’r-Râik Şerhu Kenzü’d-Dekâik. Mısır: Matbaatu Bûlâk, 1285.
• İbn Rabîa, Abdulaziz. İlmu Makâsidi’ş-Şâri’. Riyad: Mektebetu’l-Melik Fehd El-Vataniyye, 2002.
• İbn Rüşd. Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid. Kahire: Matbatu’n-Nahda El-Cedîde, 1389.
• İbni’l-Cevzî, Abdurrahman. Zâdu’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 1407.
• İbnu’l-Arabî, Ebu Bekr. Ahkâmu’l-Kur’ân. Mısır: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1409.
• İzzuddîn bin Abdisselâm. el-Fevâid fî İhtisâri’l-Mekâsid. Dımaşk: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 1416.
• İzzuddîn bin Abdisselâm. Kavâidu’l-Ahkâm fî Mesâlih’l-Enâm. Kahire: Mektebetu’l- Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1991.
• Kahveci, Nuri vd. (ed.). Evlilik Birliğinin Sürdürülmesi, İslâm Hukuku (Şahıs-Aile-Miras). Konya: Hikmetevi Yayınları, 1. baskı., 2021.
• Kahveci, Nuri vd. (ed.). Günümüzde Aile ve Önemi, İslâm Hukuku (Şahıs-Aile-Miras). İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 1. baskı., 2021.
• Kamil, Ömer Abdullah. er-Ruhsatu’ş-Şer’iyyetu fi’l-Usûli ve’l-Kavîdi’l-Fıkhiyyeti. Mekke: el-Mektebetu’l-Mekkiyye, 1420.
• Karadâvî, Yusuf. Fetâvâ Muâsırâ. Kahire: Mektebetu Vehbe Li’n-Neşr, 1998.
• Karadâvî, Yusuf. Medhal lidirâseti’ş-Şerîati’l-İslâmiyyeti. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1991.
• Karadâvî, Yusuf. “Nehve Fıkhin Müyesserin Muâsirin”. İslâmiyyetu’l-Ma’rife 5 (1996), 94-124.
• Karadâvî, Yusuf el-. el-Merceiyyetü’ulyâ fi’l-İslâm. Kahire: Mektebetu Vehbe, 2001.
• Kleybûlî, Abdurrahman B. Muhammed. Mecmau’l-Enhur Fî Şerhi Multekâ’l-Abhur. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1998.
• Köse, Saffet. İslâm Hukukuna Giriş. Hikmetevi Yayınları, 2016.
• Kur’an-I Keri̇m Meâli̇. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Kutub, Muhammed. Muktadayâtu Lâ ilâhe illallah. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 2007.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali bin Muhammed. el-Ahkâm es-Sultâniyye. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 1990.
• Muhammed, Şaban. et-Teşrîu’l-İslâmiyyu ve Etvâruhu. Kahire: eş-Şeriketu’l-Arabiyyetu li’t-Tibâati, 1959.
• Mustafa, İbrâhim vd. El-Mu‘cemü’l-Vasît. ed. Abdusselam Harun. Kahire: Arap Dil Kurumu (Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye), 2004. https://islamansiklopedisi.org.tr/el-mucemul-vasit
• Nedevî, ebu’l-Hasan en-. Mâzâ Hasire’l-Âlemu Binhitâti’l-Müslimîn. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 1978.
• Nîsâbûrî, Hâkim. el-Müstedrek alâ es-Sahîhayn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1990.
• Osman, Muhammed Fethi. el-Fikru’l-İslâmî ve’t-Tatavvur. Kuveyt: Ed-Dâr El-Kuveytiyye, 1995.
• Osman, Muhammed Rafet. “Ba’du’l-Mebâdii’l-Âmme elletî Tahkumu el-İdâre el-Âmme fi’l-İslâm”. Kalkınma Bankası İslâmî Araştırma ve Eğitim Enstitüsü, 133.
• Özkan, Mehmet. Hanefi Mezhebine Göre Uygulama Açısından İbadet Konularındaki İçtihatlar. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Pekcan, Ali. İslâm Hukukunda Gâye Problemi. İstanbul: Nadir Kitap Yayınları, 1. bsk., 2012.
• Rabîa, Abdulaziz er-. Suvar Min Semâhati’l-İslâm. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Râzî, Ahmed bin Faris er-. Mu’cem Mekâyîs el-Luğa. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• Salim, Muhammed Reşâd. el-Madhal ilâ Sekâfe İslâmiyye. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, 1981.
• Şâtıbî, ebu İshak İbrahim bin Musa - Ubu Ubeyde Meşhûr. el-Muvafakât fîusûli’ş-Şerîati. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1998.
• Şen, Cemalettin. Sistematik Mecelle Kategorik Giriş ve Tam Metin. Bursa: Emin Yayınları, 2022.
• Şîrâzî, ebu İshak İbrahim. el-Muhezzeb fî Fikhi’l-İmâm eş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1995.
• Şuhûd, Ali bin Nayif eş-. el-Mufassal fi Fıkhi’d-Da’veti ila Allah. , el-Mektebe eş-Şâmile ez-Zehebiyye, ts.
• Tavîl, Abdullah bin İbrahim et-. Menhecu’t-Teysîri’l-Muâsır. Mısır: Dâru’l-Hedyi’n-Nebevî, 2005.
• Tirmizî, Muhammed bin İsâ es-Sulemî. Sünen-i Tirmîzî, t.y.
• Turâbî, Hasan et-. Menheciyyetu’t-Teşrîi fi’l-İslâmi. Hartum: Dâru’l-Fikr, 1987.
• Türkan, Mustafa. “Makâsidu’ş-Şerîâ ile İlgili Eserlerde Zarûriyyâtın Tertibi Sorunu”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/34 (2018), 443.
• Vehbe, Tevfik Ali. el-İslâmu Şerîatu’l-Hayâti. Riyad: Dâru Livâ, 1981.
• Yaman, Ahmet - Çalış, Halit. İslâm Hukukuna Giriş. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 2020.
• Yavuz, Yunus Vehbi. Mukayeseli İslâm Hukuku Ders Notları- İbadetler. Cağaloğlu, İstanbul: Kitaparası Yayınları, 2019.
• Yıldırım, Mustafa. Mecellenin Küllî Kaideleri. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2020.
• Zamahşerî, Cârellah ez-. el-Keşşâf an Hakâik Ğavâmid et-Tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Marife, 2012.
• Zehebî, Şemseddîn ez-. Siyer A’lamu’n-Nubelâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1413.
• Zerkâ, Ahmed ez-. Şerhu’l-Kavâidi’l-Fıkhiyye. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1989.
• Zeydan, Abdulkerim. Nizâmu’l-Kadâ Fî Şerîati’l-İslâmiyyeti. Amman: Mektebetu’l-Beşâiri, 1989.
• Ziriklî, Hayreddîn ez-. el-A’lâm. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 2002.