18. Asır Üsküdar’ında Yaşayan Müslim ve Gayrimüslim Ahali Arasındaki Münasebetlerin Sosyo-Kültürel Ahvali

Yıl 2016, Cilt: 2 Sayı: 2, 1 - 23, 01.07.2016

Nevzat Erkan

Öz

Bu makale 18. asır Osmanlı Üsküdarında yaşamış Müslüman ve gayrimüslimlerinin münasebetlerinin sosyo-kültürel boyutu ele almaktadır. Araştırmanın temel kaynağı Üsküdar kadı sicilleri ve arşiv kayıtlarıdır. Mahkeme kayıtları, muhtevası bakımından daha çok hukukî ve iktisadî ilişkilere dair bilgileri içermektedir. Sosyal hayatta iki kesim arasında ortaya çıkmış çeşitli ilişkilerin varlığını ve yaygınlık düzeyini anlayabilmek için belgelerin satır aralarındaki ifade ve bilgilere müracaat edilmiştir. Bunlardan başka incelenen döneme ait hatırat türü eserler olmadığı için, Müslim ve gayrimüslim ilişkilerini açıklamada, XVIII. yüzyıl fetva mecmualarından ve Batılı seyyahların eserlerinden de faydalanılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Üsküdar, Sosyal Hayat, Müslim- Gayrimüslim münasebetleri

Kaynakça

• A. ARŞİV BELGELERİ
• BOA, NFS, no. 178, no. 179, no. 180, no. 260, no. 261, no. 320, no. 321, no. 350, DRB MH 1/64, C. ADL, no. 5565.
• C ML, no. 2414, C..BLD, no. 6961, İ:E. AS., no.86.
• ÜŞS, no. 327, 328, 329, 333, 334 336, 337, 339 339, 342, 345, 354, 356, 359, 365, 371, 373, 375, 377, 379, 380, 384, 386, 388, 394, 394, 400, 403, 406, 407, 407, 412, 413, 413, 415, 416, 418, 421, 423, 423, 427.
• B. KAYNAK ESERLER VE ARAŞTIRMALAR
• ADIYEKE, Nuri, “Islahat Fermanı Öncesinde Osmanlı İmparatorluğunda Millet Sistemi ve Gayrimüslimlerin Yaşantılarına Dair”, Osmanlı: Toplum, ed. Güler Eren, Ankara 1999, IV, 255-261.
• Anonim Osmanlı Tarihi(1099-1116), haz. Abdülkadir Özcan, Ankara 2000.
• ARSLANTAŞ, Nuh, İslam Toplumunda Yahudiler: Abbasi ve Fatimi Dönemi Yahudilerinde Hukukî, Dini ve Sosyal Hayat, İstanbul 2008.
• ASLAN, Halide, Tanzimat Döneminde İhtida (1839-1876), (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi S.B.E., Ankara 2008.
• BEYDİLLİ, Kemal, Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü, İstanbul 2001.
• BOZKURT, Fatih,Tereke Defterleri Ve Osmanlı Maddî Kültüründe Değişim (1785-1875 İstanbul Örneği), Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi S.B.E., 2011.
• CUİNET, Vital, La Turquie d'Asia: Geographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province de l’Asie Mineure, Paris 1894.
• ÇEÇENER, Besim, Üsküdar Merkez Mahalleleri Osmanlı Dönemi Su Uygarlığı Eserleri, İstanbul 2007.
• ÇELİK, Gülfettin, Vakıf Su tahlilleri Su Hukuk ve Teşkilatı, haz. Ahmet Tabakoğlu v.d., İstanbul 2000.
• ÇETİN, Osman, Sicillere Göre Bursa'da İhtida Hareketleri ve Sosyal Sonuçları : (1472-1909), Ankara 1994.
• DÜZDAĞ, Ertuğrul, Şeyhülislam Ebussuûd Efendinin Fetvalarına Göre Kanûnî Döneminde Osmanlı Hayatı, İstanbul 1998.
• EMECEN, Feridun M, Unutulmuş Bir Cemaat: Manisa Yahudileri, İstanbul 1997.
• ERCAN, Yavuz, “Türkiye’de XV. Ve XVI. yüzyıllarda Gayrimüslimlerin Hukukî, İçtimaî ve İktisadî Durumu”, Belleten, Ankara 1984, c. XLVIII say. 187. s. 1119-1149.
• EVLİYA ÇELEBİ, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, haz. Orhan Şaik Gökyay, İstanbul 1996.
• EYİCE, Semavi, “Hamam”, DİA, İstanbul 1997, XV, 402-430.
• GEDİKLİ, Fethi, “Osmanlı Hukukunda Hekim’in Sorumluluğu, XVII. Yüzyılda Ünlü Bir Fıtık Cerrahı”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, İstanbul 2007, IV, 15-27.
• GÜLERYÜZ, Naim, “Tarih Boyunca İstanbul’da Yahudi İkamet Bölgeleri”, Tarih İçinde İstanbul Uluslararası Sempozyumu: Bildiriler, (14-17 Aralık 2010) İstanbul 2011. s. 309-320.
• GÜNEŞ, Ahmet, “16 ve 17. Yüzyıllarda Üsküdar’ın Mahalleleri ve Nüfusu”, I. Üsküdar Sempozyumu: Bildiriler (23-25 Mayıs 2003) İstanbul 2004.
• HARVEY, J. “Inheritance( in the Bible)”, New Catholic Encyclodia (I-XV), The Catholic University Of America , Washington 1966, VII; 515-517.
• HASKAN, Mehmet Nermi, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, İstanbul 2001, I-III.
• HATTOX, Ralph S. Kahve ve Kahvehaneler: Bir Toplumsal İçeceğin Yakındoğu'daki Kökenleri, trc. Nurettin Elhüseyni, İstanbul 1996.
• HEYD, Uriel, (1388/1968) Studies in Old Ottoman Criminal Law, ed. V. L. Menage, Oxford University, Oxford 1973.
• İBN ÂBİDÎN, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülaziz ed-Dımaşkî (ö.1252/1836), Reddü'l-Muhtar ale'd- Dürri'l-Muhtar: Şerhu Tenviri'l-Ebsar, (trc. Mehmet Savaş), İstanbul 1985. I-XII.
• İNALCIK, Halil, “İstanbul: Nüfus ve Sosyal Yapı”, DİA, İstanbul 2001, XXIII, 232-239.
• İPŞİRLİ, Betül Argıt, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Üsküdar’da Yaşayan Kadınların Maddi Durumları ve Gündelik Hayatları”, VI. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu: Bildiriler (6-9 Kasım 2008), İstanbul 2008, II, 415-428.
• İstanbul Ahkâm Defterleri: İstanbul’da Sosyal Hayat, haz. Ahmet Tabakoğlu v.d., İstanbul 1997. I-II.
• İstanbul Ahkâm Defterleri: İstanbul Vakıf Tarihi (1742-1764), haz. Ahmet Tabakoğlu v.d., İstanbul 1998. I- II.
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 84 Numaralı Sicil (H.999-1000/ M.1590-1591), haz. Rıfat Günalan, İstanbul 2010.
• İZZÎ Süleyman Efendi (ö.1169/1755), Târih-i İzzî, İstanbul 1784.
• KARADAĞ, Esra, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında (1800-1850) Anadolu’da İhtida Hareketleri, Basılmamış Yüksek lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi S.B.E., Sivas 2005.
• KARPAT, Kemal H., Osmanlı Nüfusu 1830-1914: Demografik ve Sosyal Özellikleri, trc. Bahar Tırnakçı, İstanbul 2003.
• KAZICI, Ziya, “Osmanlılarda Mahalle İmamları ve Yerel Yönetim İlişkisi”, İslam Geleneğinden Günümüze Şehir ve Yerel Yönetimler, ed. Vecdi Akyüz, Seyfettin Ünlü, İstanbul 1996, s.430-438.
• KENANOĞLU, M. Macit, Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek, İstanbul 2004.
• LA MOTRAYE, Aubry de, La Motraye Seyahatnâmesi, trc. Nedim Demirtaş, İstanbul 2007.
• MARCUS, Abraham, The Middle East on The Eve of Modernity: Aleppo in The Eigteeth Century, New York 1989.
• ORTAYLI, İlber, “Millet: Osmanlılar’da Millet Sistemi”, DİA, İstanbul 2005, XXX,66-70.
• Osmanlı Devlet Düzenine Ait Metinler III: Kitabu Mesalihi’l-Müslimin ve Menafii’l-Mü’minin, haz. Yaşar Yüce, Ankara 1981.
• ÖZ, Mehmet, “Osmanlılar: Sosyal Hayat 1. Osmanlı Toplumu”, DİA, İstanbul 2007, XXXIII,532-538.
• ÖZCAN, Tahsin,“Osmanlı Mahallesi Sosyal Kontrol ve Kefalet Sistemi”, Marife, Konya 2001, I, 129-151.
• ÖZTÜRK, Levent, İslam Toplumunda Hıristiyanlar: Asr-ı Saadet’ten Haçlı Seferlerine Kadar, İstanbul 1998.
• ÖZTÜRK, Said, Osmanlı Belgelerinde Tuzla, İstanbul 2006.
• PAMUKCİYAN, Kevork, İstanbul Yazıları. haz Osman Köker, İstanbul 2002
• POŞ, Abdullah, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Tarsus’ta Müslim-Gayrimüslim İlişkileri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bursa 2008 c.XVII. say. 2 s. 593-608.
• RÂŞİD Mehmed Efendi (ö.1148/1735), Târih-i Râşid, İstanbul 1282.
• Risâle-i Garîbe, haz. Hayati Develi, İstanbul 1988.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, “Üsküdar’ın Mamure Mahallesi Fıtık Cerrahları”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları İstanbul 1998, IV, 59-66.
• SAKİN, Orhan, Osmanlı’da Etnik Yapı, İstanbul (t.y.)
• SHMUELEVİTZ, Aryeh, The Jews of the Ottoman Mpire İn The Late Fifteenth And The Sixteenth Centuries : Administretive, Economic, Legal And Social Relations As Reflected İn The Responsa, Leiden : E. J. Brill, 1984.
• ŞEYHÜLİSLAM FEYZULLAH EFENDİ (ö.1115/1703), Fetâvâ-yı Feyziyye, haz. Süleyman Kaya, İstanbul 2009.
• TABAKOĞLU, Ahmet, “Osmanlı Döneminde Üsküdar Köyleri”, V. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu: Bildiriler (1-5 Kasım 2007), İstanbul 2008, I, 147-159.
• TAK, Ekrem, “Üsküdar Şer’iyye Sicillerindeki Fermanlara Göre Üsküdar”, IV. Üsküdar Sempozyumu: Bildiriler (3-5 Kasım 2006), İstanbul 2007, II, 121-130.
• THEVENOT, Jean, Thevenot seyahatnâmesi, ed.. Stefanos Yerasimos, trc. Ali Berktay, İstanbul 2009.
• TUĞLACI, Pars, Tarih Boyunca İstanbul Adalar’ı, İstanbul 1995. I-II.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “Osmanlı Döneminde Türk Toplumunun Gayrimüslim Reaya Sunduğu Hizmetler”, Türk Kültürü Ankara 1988, c.XXVI, say. 302, s. 323-328.
• YENİŞEHİRLİ, Ebü'l-Fazl Abdullah (v.1156/1743), Behcetü'l-Fetâvâ maa'n-Nukûl, haz. Mehmed Fıkhi el- Aynî, İstanbul 1849/1266.