İslâm Öncesi Dinî-Kültürel Olguların Kıblenin Tahvili Hususuna Yansımaları ve Kıble Ayetlerinin Sosyal-İçtimaî Boyutu

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 1, 70 - 97, 23.01.2020

Yakup Bıyıkoğlu

Öz

Kıble İslam’da ibadet yönünü belirlemede önemli bir
unsurdur. Böyle olmakla birlikte İslâm ümmetinin bir şiarı konumundadır. Bu
çalışmada öncelikle kıblenin sözlük anlamı, terimsel anlamı ve diğer dinlerdeki
sembolik boyutu üzerinde durulmuştur. Kur’ân’a bakıldığında ilk beytin Ka’be
olduğuna dair deliller bulunmaktadır. Hz. İbrahim de Ka‘be’ye yönelmiş, oğlu
Hz. İsmail de bu minvalde devam etmiştir. Kur’ân ayetlerinden ve tefsirlerden
de anlaşıldığı üzere kıblenin Ehl-i Kitâb’ın Beyt-i Makdis’e döndürülmesi sonrasında
tarihî süreçte meydana gelen tartışmalar ayetlere de yansımış, kıblenin
tahviline zemin teşkil etmiştir. Tarihsel zeminde meydana gelen bu tür
tartışmalar Hz. Peygamber döneminde de zuhur etmiş, Hz. Peygamber de atası
İbrahim’in yöneldiği Ka‘be’ye tekrar yönelme arzusu içinde olmuştur. Hz.
Peygamber’in Ka‘be’ye yönelme arzusu konusundaki hususları ve kıblenin
tahvilinin arka planındaki tartışmaları Sebeb-i nüzûl rivayetlerinde görmek
mümkündür. Sonuç olarak belirtilecek olursa kıble İslâm literatüründe fıkhî bir
konu olmakla beraber, diğer dinlere nazaran sosyal ve içtimaî bir durum arz
etmektedir. Zira İslam’da kıble sembolik özellik taşır. Kur’ân’da kıblenin
ümmetin orta yolu temsil etmesi, bunun dışında kalanların ise itirazları
nedeniyle sefih/beyinsiz olarak vasıflandıkları anlatılmaktadır. Sosyolojik
açıdan bakıldığında Kur’ân’da belirtilen kıblenin tahvili ile İslam’ın son din
olduğu, ümmetinin yükselişe geçtiği ve aşırılıktan uzak, orta yol üzerinde
oluşu tescillenmiştir.  Bu nedenle İslam’da
kıble, tüm insanlık için tevhit ve orta yol üzere olmanın şiarı özelliğini
taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, Tefsir, Kıble, Esbâb-ı Nüzûl Rivâyetleri

Kaynakça

• AHMED b. HANBEL. Müsned. 6 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• ATEŞ, Ali Osman. İslâm’a Göre Câhiliye ve Ehl-i Kitâb Örf ve Âdetleri. İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
• ATEŞ, Süleyman. Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri. 10 Cilt. İstanbul: Yeni Ufuk Neşriyat, 1997.
• BALCI, İsrafil. “İslâm’ın İlk Kıblesinin el-Mescidü’l-Aksâ Olduğu İddialarının Kritiği ve Kıble Değişikliğinin Arka Planı”. İslam Araştırmalar Dergisi 28 (2012): 85-116.
• BEYZAVÎ, Abdullah b. Ömer b. Muhammed Envaru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vil. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi Türâsi’l-Arabî, ts.
• BUHARÎ, Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buharî. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• CESSÂS, Ahmed b. Ali. Ahkâmu’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Sâdık Kamhâvî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi Türâsi’l-Arabî, 1992.
• CEVAD ALİ. el-Mufassal fî Tarihi’l-Arab Kable’l-İslâm. 10 Cilt. Bağdat: 1993.
• ÇETİNER, Bedreddin, Fatiha’dan Nâs’a Esbâb-ı Nüzûl. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2002.
• DERVEZE, Muhammed İzzeddin. et-Tefsîru’l-Hadîs. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2000.
• DRAZ, Abdullah. Kur’ân’ın Anlaşılmasına Doğru. Trc. Salih Akdemir. Ankara: Mim Yayınları, 1983.
• ELMALILI, Ahmet Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. 3. Baskı. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1979.
• ERDOĞAN, Mehmet. “Kıble”. Fıkıh ve Hukuk Terimleri. 306. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• FERRÂ, Yahya b. Ziyad. Meânî’l-Kur’ân . 3 Cilt. Beyrût: Âlemu’l-Kütüb, 1983.
• GÜÇ, Ahmet. “Dinlerde Kıble Anlayışı”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (11/ 2) 2002: 1-30.
• GÜÇ, Ahmet. “Kıble”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25: 264-370. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• HÂZİN, Muhammed b. İbrahim el-Bağdadî. Lübâbü’t-Te’vîl fî Meâni’t-Tenzîl. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1995.
• İBN HABİB, Ebu Muhammed Kitâbu’l- Muhabber. Beyrût: Dâru’l-Afâki’l-Cedîde, ts.
• İBN HACER, el-Askalânî, Ebu’l Fazl Şihabuddin. Fethu’l-Bârî Şerhu Sâhihi’l-Buharî. 13 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Marife, 1379.
• İBN HİŞÂM, Ebu Muhammed. Sîretü İbn Hişâm. 2 Cilt. Kahire: 1963.
• İBN İSHÂK, Muhammed. Sîretü İbn İshâk. Thk. Muhammed Hamidullah. Ma'hadu’d-Dirâsât: ts.
• İBN KESÎR, Ebu’l-Fidâ İsmail. Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azim. Thk. Sâmi b. Muhammed es-Selâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 1999.
• İBN MÂCE, Ebû Abdillah Muhammed. Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• İBN MANZÛR, Muhammed b. Mükrim. “Kıble”. Lisânü’l-Arab. 11: 544-545. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, ts.
• İBN S‘D, Ebu Abdillah. Tabakâtü’l-Kübrâ. Beyrût: Dâru Sâdır, ts.
• KASAPOĞLU, Abdurrahman. “Bir Dinî Tecrübe ve Sembol Olarak Kıbleye Yönelme”. Diyanet İlmî Dergi 41: 4 (2005): 29-48.
• KİTAB-I MUKADDES (Eski ve Yeni Ahit). İstanbul: Kitab-ı Mukaddes Şirketi, 1996.
• KURTUBÎ, Ahmed b. Ebî Bekir. el-Câmi li Ahkâmi’l-Kur’ân. Thk. Abdulmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2006.
• MÂTURÎDÎ, Ebû Mansûr. Te’vilâtü’l-Kur’ân. 19 Cilt. Thk. Ahmet Vanlıoğlu. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• MEVDÛDÎ, Ebu’l-Alâ. Tefhimü’l-Kur’ân. 7. Cilt. Trc. Muhammed Han Kayanî-Yusuf Karaca-Nazife Şişman- İsmail Bosnalı-Ali Ünal-Hamdi Aktaş. İstanbul: İnsan Yayınları, 1986.
• MUHAMMED ESED. Kur’an Mesajı. 3 Cilt. Trc. Cahit Koytak, Ahmet Ertürk. İstanbul: İşaret Yayınları, 1999.
• NESEFÎ, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Medârikü’t-Tenzîl ve Hekâikü’t-Te’vil. 3 Cilt. Thk. Yusuf Ali Bedevî. Beyrût: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
• KONYALI, Mehmed Vehbi Efendi. Hulâsatü’l-Beyân fi Tefsiri’l-Kur’an. 16 Cilt. İstanbul: Üç Dal Neşriyat, 1966.
• MÜSLİM, Ebu’l-Hüseyin. Sahihu Müslim. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• RAGIB el-İSFEHÂNÎ. “Kıble”, el-Müfredâd fî Garîbi’l-Kur’ân. 392. Thk. Muhammed Seyyid et-Türkî. Beyrût: Dâru’l-Marife, ts.
• SARIKÇIOĞLU, Ekrem. Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi. 4. Baskı. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2002.
• SAYI, Ali. Firavun, Hâmân ve Kârun Karşısında Hz. Musa. İstanbul: İz Yayıncılık, 1992.
• SEYYİD KUTUB. Fîzilâli’l-Kur’an. 16 Cilt. Trc. M. Emin Saraç- İ. Hakkı Şengürler- Bekir Karlıağa. İstanbul: Beyan Yayınları, ts.
• RÂZÎ, Fahredin. Mefâtihu’l-Gayb. 32 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981.
• ŞEVKÂNÎ, Muhammed Ali. Neylü’l-Evtâr min Esrâri Münteka’l-Ahbâr. Thk. Muhammed Subhî b. Hasan Helâk. 16 Cilt. Riyâd: Dâru İbnü’l-Cevzî, 1428.
• TABERÎ, Muhammed İbn Cerîr. Câmiu’l-Beyân. Thk. Abdulmuhsin et-Türkî. 24. Cilt. Kahire: Hecr, 2001.
• TİRMİZÎ, Muhammed b. İsa. Sünen. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• TÜMER, Günay- Küçük, Abdurrrahman. Dinler Tarihi. Ankara: Ocak Yayınları, 1993.
• TÜMER, Günay. Bîrûnî’ye Göre Dinler ve İslâm Dini. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1975.
• ÜNAL, Yavuz. “Hadis Verilerine Göre Hz. Peygamber’in İlk Kıblesi: Beyt-i Makdis”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12-13 (2001): 189-211.
• WATT, Montgomery. Muhammad at Medina. Great Britain: Oxford at the Clarendon Pres, 1956.
• WEESINCK, Arent Jan. “Kıble”. İslam Ansiklopedisi. 6: 667. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, ts.
• YILDIRIM, Celal. İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri. 14 Cilt. İstanbul: Anadolu Yayınları, 1991.
• ZEMAHŞERÎ, Muhammed b. Ömer. el-Keşşâf. 4 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t- Türâsi’l-Arabî, 1997.