Batıl Bey‘ Akdinde Teslim Alınan Malın Hasarını Tazmin Sorumluluğu

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 398 - 415, 10.01.2023

Recep Çetintaş

https://doi.org/10.5281/zenodo.7513505

Öz

Bir fıkıh terimi olarak batıl bey’ akdi, rükünleri ve sıhhat şartlarından herhangi birinde eksiklik bulunan satım akdini ifade eder. Batıl bey’ akdi taraflar açısından mülkiyet hakkı doğurmayacağı gibi hukuki bir sonuç da doğurmaz. Zira bu akit hukuken hükümsüz olarak doğmuş bir akittir. Dolayısıyla böyle bir akit içerisinde teslim-tesellüm meydana gelmişse tarafların teslim aldıkları mal ve bedeli birbirlerine iade etmeleri gerekir. Ancak mal müşteri tarafından teslim alındıktan sonra kısmen veya tamamen telef edilmiş olabilir. Bu durumda müşteriye tazmin sorumluğu doğup doğmayacağı İslâm hukuk doktrininde tartışma konusu olmuştur. Bu konuda Hanefî hukukçular arasında görüş ayrılığı bulunduğu gibi diğer mezheblere mensup hukukçular arasında da görüş ayrılıkları bulunmaktadır. Ebû Hanîfe ile bazı Hanefî hukukçular müşteri tarafından teslim alınan bu malın müşteri nezdinde emanet hükmünde olduğunu, dolayısıyla müşterinin kusuru ve hukuka aykırı bir fiili olmaksızın telef olmuşsa tazmin sorumluğu doğurmayacağını söylemişlerdir. Ebû Yusuf ile İmam Muhammed dahil bazı Hanefî hukukçular ise bu malın fiyat belirlenerek satın almak suretiyle müşteri tarafından satıcının izniyle teslim alınmış bir mal olduğunu söylemişlerdir. Bu görüşü benimseyen hukukçulara göre bu mal müşterinin elinde telef olmuş ise kusur şartı aranmaksızın müşteri onu tazmin etmekle sorumludur.
Mâlikî hukukçular batıl/fasid akitte mülk edinmek maksadıyla teslim alınan malla emanet olarak teslim alınan malı birbirinden ayırmışlardır. Birinci durumda tazmin sorumluluğu doğarken emanet olarak teslim alınan malda tazmin sorumluluğu doğmamaktadır. Şâfiî ve Hanbelî hukukçulara göre ise batıl bey’ akdiyle mülkiyet hakkı doğmayacağı için böyle bir satım akdinde teslim alınan malın telef edilmesi halinde tazmin edilmesi gerekecektir. Bu çalışmada konuyla ilgili dört mezhebe mensub hukukçuların görüşleri ayrıntılı olarak ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, akit, bey’, batıl bey’, sorumluluk, tazmin

Responsibility of Indemnifying For Perish of the Property Received at the Contract of Superstitious Sale

Öz

As a fiqh term, a superstitious (باطل) sale contract refers to a contract of sale that lacks any of its elements and conditions of authenticity. Superstitious sale contract does not create a property right for the contracting parties, nor does it have any legal consequences. Because such a contract is a legally an invalid contract. Therefore, if delivery-receipt has occurred in such a contract, the contracting parties must return the properties they have received to each other. However, the property may be partially or completely perished after receipt by the customer. In this case, whether the customer will be liable for indemnifying has been a matter of debate in Islamic legal doctrine. While there are differences of opinion among Hanafi jurists on this issue, there are also differences of opinion among lawyers belonging to other sects. Abû Hanîfa and some Hanafi lawyers said that this property received by the customer is in the form of a trust for the customer, therefore, if it is destroyed without the customer's fault or an unlawful act, he will not be liable for indemnify. Abû Hanîfa and some Hanafi lawyers said that this property received by the customer is in the form of a trust for the customer, therefore, if it is destroyed without the customer's fault or an unlawful act, he will not be liable for indemnifying. Some Hanafi jurists, including Abu Yusuf and Imam Muhammad, said that this property was purchased by the customer with the permission of the seller, by determining the price. According to the lawyers who adopt this view, if this property is destroyed in the hands of the customer, the customer is responsible for indemnifying it, regardless of the defect condition. Maliki jurists have also distinguished between the property received through the acquisition of property in the superstitious contract and the property received by way of trust. In the first case, while the liability for compensation arises, the liability for compensation does not arise for the property received as trust. According to Shafi'i and Hanbali jurists, since the right of property will not arise with a superstitious bey' contract, the property received in such a contract of sale will have to be indemnified if they are destroyed. In this study, the opinions of lawyers belonging to four sects on the subject are discussed in detail.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, contract, sale, superstitius sale, responsibility, indemnifying

Kaynakça

• Ak, Ayhan. İslâm Borçlar Hukuku. Samsun: Üniversite Yayınları, 2020.
• Akman, Ahmet. İslâm Hukuku'nda Akdî Mesuliyet ve Tazminat. Ankara: Adalet Yayınevi, 2019.
• Ali Haydar Hoca Emîn Efendi. Düreru’l-hükkâm fî şerhi Mecelleti’l-Ahkâm. thk. Fehmi el-Hüseynî. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1991.
• Aynî, Bedruddin Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed b. Musa. el-Binâye Şerhu'l-Hidâye. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2000.
• Bâbertî, Muhammed b. Muhammed b. Mahmud Ekemlüddin el-Bâbertî. el-‘İnâye Şerhu’l-Hidâye. (İbnü’l-Hümâm’ın Fethu’l-kadîr adlı eseri içerisindedir). Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2012.
• Bağdâdî, Muhammed b. Ahmed b. Mûsâ eş-Şerîf el-Hâşimî. el-İrşâd ilâ sebîli'r-reşâd. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1998.
• Berki, Ali Himmet. Açıklamalı Mecelle (Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye). İstanbul: Hikmet Yayınları, 1982.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Ali el-Beyhakî. es-Sünenü’l-kübrâ. Haydarabâd: b.y., 1352.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, ts.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Selahuddin b. İdrîs. Keşşâfü'l-gınâ' an Metni'l-İknâ'. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• Cemel, Süleyman b. Ömer b. Mansûr el-Ezherî. Hâşiyetü Cemel. Beyrut: Dâru'l-Fikr, ts.
• Cüveynî, İmamü'l-Haremeyn Ebü'l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullah b. Yûsuf el-Cüveynî. Nihâyetü'l-matlab fî dirâyeti'l-mezheb. thk. Abdülazim Mahmud ed-Dîb. Beyrut: Dâru'l-Minhâc, 2007.
• Çeker, Orhan. İslâm Hukukunda Akidler. Konya: Tekin Kitabevi, 2014.
• Dârekutnî, Ali b. Ömer. Sünenü’d-Dârekutnî. Medîne: b.y., 1966.
• Ensârî, Ebu Yahya Zeynüddin Zekeriyya b. Muhammed b. Ahmed Zekeriyyâ. Menhecü’t-tullab fi fıkhi’l-İmam eş-Şâfiî. Beyrut: Dâru'l-Fikr, ts.
• Haskefî, Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Hısnî Alauddin. ed-Dürrü'l-Muhtâr şerhü Tenvîrü'l-ebsâr ve câmi'i'l-bihâr. thk. Abdülmün'im Halîl İbrahîm. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2002.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed en-Nemirî. el-Kâfî fî fıkhi ehli'l-Medîne. thk. Muhammed Ahyed. Riyad: Mektebetü'r-Riyad el-Hadîse, 1980.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdülaziz. Reddü'l-muhtâr ale'd-Dürri'l-muhtâr. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1992.
• İbn Cüzey, Ebü'l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Abdullah. el-Kavânînü'l-fıkhiyye. by. ts.
• İbnü'l-Hümâm, Kemâlüddin Muhammed b. Abdülvâhid es-Sıvâsî. Fethu'l-kadîr. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 2012.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Makdîsî. el-Muğnî fî fıhi'l-İmam Ahmed b. Hanbel. Kahire: b.y., 1968.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Makdîsî. el-Kâfî fî fıkhi'l-İmam Ahmed. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1994.
• İbn Kudâme, Ebü'l-Ferec Şemsüddin Abdurrahman b. Muhammed b. Ahmed el-Makdîsî. eş-Şerhü'l-kebîr. (el-Muknî ve el-İnsâf ile birlikte basılıdır). thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî- Abdülfettâh Muhammed el-Hulüv. Kahire, 1995.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Ali Cemalüddin. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Nüceym, Sirâcüddin Ömer b. İbrahim. en-Nehru'l-fâik Şerhu Kenzi'd-dekâik. thk. Ahmed Azüv İnâye. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2002.
• İbn Rüşd, Ebü'l-Velîd Muhammed b. Ahmed. Bidâyetü'l-müçtehid ve nihâyetü'l-muktesîd. Kâhire: Dâru'l-Hadîs, 2004.
• Karaman, Hayrettin. Anahatlarıyla İslâm Hukuku. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1997.
• Kâsânî, Alâaddin Ebû Bekir b. Mes’ûd. Bedâi’u’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi. thk. Ali Muhammed Muavvaz- Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Mâverdî, Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Habîb. el-Hâvî'l-kebîr fî fıkhi mezhebi'l-İmam eş-Şâfiî=Şerhü Muhtasarü'l-Müzenî. thk. Ali Muhammed Muavvaz-Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1999.
• Merdâvî, Alâuddin Ali b. Ahmed. el-İnsâf fî ma'rifeti'r-râcih mine'l-hilâf. (el-Mukni' ve eş-Şerhü'l-kebîr ile birlikte basılıdır). thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî-Abdülfettah Muhammed el-Hulüv. Kahire: b.y., 1995.
• Mergînânî, Burhaneddin Ali b. Ebû Bekir. el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. Mısır: Bulak, ts.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li ta’lîli’l-Muhtâr. thk. Mahmûd Ebû Dakîka. Kâhire, 1937.
• Nefrâvî, Ahmed b. Guneym b. Sâlim b. Mühennâ Şihabüddin Ezherî. el-Fevâkihu'd-devânî alâ risaleti ibn Ebî Zeyd el-Kayrevânî. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 199.
• Râfiî, Abdülkerim b. Muhammed el-Kazvînî. Fethü'l-azîz bi şerhi'l-Vecîz=eş-Şerhü'l-kebîr. Beyrut: Dâru'l-Fikr, ts.
• Remlî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Hamza Şihâbüddîn. Nihayetü'l-muhtac ila Şerhi'l-Minhac. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1984.
• Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd b. Habîb et-Tenûhî. el-Müdevvenetü'l-kübrâ. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1994.
• Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed b. Ebû Sehl. el-Mebsût. thk. Ebû Abdullah Muhammed Hasen Muhammed Hasen İsmâil eş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Sıkıllî, Ebû Bekir b. Abdullah b. Yunus. el-Câmi' li mesâili'l-Müdevvene ve'l-muhtelita. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 2013.
• Şen, Yusuf. "İslâm Hukuku ve Modern Hukuk Bağlamında Tazmin Sorumluluğunun Değerlendirilmesi". Ekev Akademi Dergisi, yıl: 20, sayı:68 (2016).
• Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali b. Yûsuf. el-Mühezzeb fî fıkjhi’l-İmam eş-Şâfiî. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Avaz. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2003.
• Tağlibî, Ebû Muhammed b. Ali b. Nasr Kadı Abdülvehhâb. el-Maûne alâ mezhebi âlimi'l-Medîne el-İmam Malik b. Enes. thk. Humeyş Abdülhak. Mekketü'l-Mükerreme: el-Mektebetü'-Ticâriyye, ts.
• Tağlibî, Ebû Muhammed b. Ali b. Nasr Kadı Abdülvehhâb. Kitabü't-Telkîn fî'l-fıkhi'l-Mâlikî. thk. Ebû Üveys Muhammed b. Habze el-Hasenî et-Tatvânî. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2004.
• Tayyâr, Abdullah b. Muhammed b. Ahmed. Vebelü'l-gamâme fî şerhi Umdeti'l-fıkhi li İbn Kudâme. Rıyâd: Dâru'l-Vatan, 1432.
• Türcan, Talip. "İslâm ve Türk Borçlar Hukukuna Göre Satım Sözleşmesinde Hasarın Geçişi Sorunu". İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 1 (2003) (167-186).
• Useymîn, Muhammed b. Salih b. Muhammed. eş-Şerhü'l-mümti' alâ zâdi'l-Müstakni'. Dâru İbni'l-Cevzî, 1428.
• Zeylaî, Osman b. Ali b. Mihcen Fahruddin. Tebyînü’l-hakâik şerhü Kenzi’-dekâik. Kahire: Bulak, 1313.
• Zühaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuh. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1985.
• Zühaylî, Vehbe. Nazariyyetü'l-akd ev ahkâmü'l-mes'ûliyye el-medeniyye ve'l-cinâiyye fi'l-fıkhi'l-İslâmî. Dımeşk: Dâru'l-Fikr, 1998.