Lahn ve Tashih Literatürüyle İlgili Eserlerin Teşekkülü ve Arap Dilindeki Yeri

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 211 - 237, 10.01.2023

Ali Sevdi

https://doi.org/10.5281/zenodo.7513446

Öz

Dil, sosyal bir varlık olan insanın iletişim kurmak için kullandığı etkili ve aktif bir araç olup yaşam koşullarına paralel olarak tabiî değişimlere uğramaktadır. Bu doğal değişim, özünde büyük bir sorun içermemekle birlikte, geçmişleriyle bağlarını korumaya özen gösteren halklar, önceki nesillerin kullandığı dili muhafaza etmek bağlamında gayret etmişlerdir. Bu çaba bütün halklar tarafından gösterilmiş olmakla birlikte özellikle vahiy ve din dili Arapça’nın orijinalliğinden uzaklaşması temel kaynakların yanlış yorumlamasını tehdit ettiğinden özelde Araplar, genelde ise Müslümanlar için ayrı bir önem arz etmiştir. Câhiliye döneminde hâkim olan saf Arapça etkisiyle dil genel anlamda doğru kullanılırken, Arapların fetihlerle birlikte birçok farklı kültürle temasa geçmesiyle dilde bazı hatalı söylem ve kullanımlar ortaya çıkmıştır. Bunun bir yansıması olarak dilin tahrîf ve tahribatına karşı öncellikle Arap dil bilimcileri tarafından gramer kuralları tespit edilerek dilde yapılan yanlış kullanım ve hatalar ciddi anlamda önlenmeye çalışılmıştır. Bu amaçla yapılan çalışmalardan biri de yanlış kullanımları ortaya çıkarmayı, doğru kullanımları tespit ederek toplumda yer edinmeyi amaçlayan lahn ve tashîh literatürüyle ilgili atılan adımlardır. Dil çalışmaları, bir taraftan dil bilgisi ve sözlükle ilgili materyallerin toplanması ve kaydedilmesi şeklinde devam ederken, diğer taraftan da bazı dilbilimciler, lahn faktörünün dil üzerindeki etkisi ve tahribatını dikkate alarak dil hatalarını önlemek ve insanların yanlış kullanımlarının gerçekliğini göstermek gayesiyle eserler telif etmiş ve bu çalışmalarıyla dilsel faaliyetlerine katkıda bulunmuşlardır. Bu ilmî telif hareketi, ikinci asrın sonlarına doğru Alî b. Hamza el-Kisâî’nin (öl. 189/805) öncülüğüyle başlamış ve günümüze kadar devam etmiştir. Söz konusu eserler, hataları tespit ve tashih etme yönüyle dili tashîf, tahrîf ve lahn gibi olumsuzluklara karşı korumasında ve fasih Arapçanın muhafazasında etkin rol oynamışlardır. Bunun yanı sıra zengin içeriğiyle de araştırmacıların ve ilim ehlinin mercileri olup gramer, lügat ve mu‘cem gibi çalışmalara kaynaklık etmişlerdir. Bu bağlamda çalışmanın amacı, lahn ve tashîh literatürüyle ilgili eserlerin teşekkülü ve Arap dilindeki yerini tarama yoluyla ortaya koymaktır. Çalışma nitel araştırma olarak planlanmış, veriler doküman incelemesiyle toplanmış ve betimsel analiz yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Arap Grameri, Lahn, Tashih, Hata

Teşekkür

Şimdiden her şey için teşekkürler.

Formation of Works Related to Lahn and Tashîh Literature and Their Place in the Arabic Language

Öz

Language is the most effective and active tool used by human beings, who are social beings, to communicate, and it undergoes natural changes in parallel with living conditions. Although this natural change does not contain any major problems in its essence, the peoples, who take care to preserve their ties with their past, have endeavored to preserve the language used by previous generations. Although this effort has been shown by all peoples, it has a special importance for Arabs in particular and Muslims in general, as the fact that Arabic, the language of revelation and religion, has moved away from its originality threatens the misinterpretation of basic sources. While the language phenomenon was used correctly in general with the influence of pure Arabic that was dominant in the period of ignorance, some erroneous discourses and usages in the language emerged as the Arabs came into contact with many different cultures with the conquests. As a reflection of this, grammatical rules have been determined by Arabic linguists against the falsification and destruction of the language, and the misuse and mistakes made in the language have been tried to be seriously prevented. One of the studies carried out for this purpose is to reveal the studies on the lahn and proofreading literature, which aims to reveal the wrong uses, to determine the correct uses and to gain a place in the society. While language studies continue in the form of collecting and recording materials related to grammar and dictionary, on the other hand, some linguists, taking into account the effect and destruction of the lahn factor on the language, have written works in order to prevent language mistakes and show the reality of people's misuse, and with these studies, linguistic studies have been carried out. contributed to their activities. This scientific copyright movement, towards the end of the second century, Ali b. It started with the leadership of Hamza al-Kisâî (d. 189/805) and has continued until today. These works have played an active role in the protection of the language against negativities such as correction, falsification and lahn in terms of detecting and correcting errors, and in the preservation of correct Arabic. In addition, with their rich content, they are the basis of researchers and scholars, and they have been the source of studies such as grammar, lexicon and mu'cem. In this context, the aim of the study is to reveal the formation of the works related to the lahn and proofreading literature and their place in the Arabic language through scanning. The study was planned as a qualitative research, the data were collected by document analysis and descriptive analysis was made.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Arabic Grammar, Lahn, Correction, Error

Kaynakça

• Ahmed Ebu’l-Hıdır el-Mensî. Havle’l-galat ve’l-fasîh ‘alâ elsineti’l-kuttâb. Kahire: Mektebetu Dâri’l-‘Urûbe, 1963.
• Akçakoca, Yusuf. Arap Dili Sözdiziminin Anlambilim Boyutu –Cümle Ögeleri, Kurgusu ve Anlam-. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
• Akçakoca, Yusuf. Basra ve Kûfe Ekollerinin Terminoloji Tartışmaları -Mansûb Cümle Elemanları Örneğinde-. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Arslan, Ahmet Turan. “Ebû Hilâl el-Askerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/489-490. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Aydın, Mehmet. “Arap Dilinde Lahn’in Doğuşu”. Selçuklu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7(1997), 326-350.
• Bakırcı, Selami –Demirayak, Kenan. Arap Dili Grameri Tarihi/Başlangıçtan Günümüze. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını, 2001.
• Bustî, Ebû Süleymân el- Hattâbî. Ġarîbu’l-ḥadîs̱. thk. Abdülkerîm İbrâhim el-Azbâvî. 3 Cilt. Dımaşk: Daru’l-Fikr, 1402/1982.
• Câhız, Ebû Osmân. el-Beyân ve’t-tebyîn. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kâhire: Mektebetu’l-Hancî, 7. Basım, 1998.
• Dayf, Şevkî. Taḥrîfâtu’l-ʿâmmiyye li’l-fuṣḥâ fi’l-ḳavâʿid ve’l-binyât ve’l-ḥurûf ve’l-ḥarekât. Bağdat: Dâru’l-Meârif, 1994.
• Demirayak, Kenan. Arap-İslam Edebiyatı Literatür Bilgisi. İstanbul: Cantaş Yayınları, 2016.
• Dîneverî, İbn Kuteybe. Edebu’l-kâtib. thk. Muhammed ed-Dâlî. Beyrut: Muessesetu’r-Risale, 1405/1985.
• Dîneverî, İbn Kuteybe. ʿUyûnu’l-aḫbâr. nşr. Ahmed Zekî el-Adevî, 4 Çilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabi, 1343/1925.
• Durmuş, İsmail. “Sa‘leb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/25-27. İstanbul: TDV Yayınları, 2009).
• Ebû Tâhir el-Mukrî. Aḫbâru’n-naḥviyyîn. Beyrut: Mektebetu Mişkât el-İslâmî, ts.
• Ebu’t-Tayyib el-Lugavî. Merâtibu’n-naḥviyyîn. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Mektebetu Nehdetu Mısır ve Matbaatuhâ, 1375/1955, 1974.
• Enbârî, Ebu’l-Berekât Kemâluddîn. el-İnṣâf fî mesâʾili’l-ḫilâf. nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Kahire: Matbaatu’t-S‘âde, 1380/1961.
• Enbârî, Ebu’l-Berekât Kemâluddîn. Lumaʿu’l-edille fî uṣûli’n-naḥv. thk. Saîd el-Efgānî. Dımaşk: Matbaatu Câmiati’s-Suriyye, 1377/1957.
• Enbârî, Ebu’l-Berekât Kemâluddîn. Nuzhetu’l-elibbâʾ. thk. İbrâhîm es-Sâmirâî. Bağdat: Mektebet’l-Endülüs, 1390/1970.
• Er, Sırrı. Etkili ve Güzel Konuşma Sanatı. İstanbul: Hayat Yayınları, 2010.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehẕîbü'l-luġa, thk. Abdullah Derviş. Kahire: y.y. 1964.
• Fîrûzâbâdî, Ya‘kūb b. Muhammed. “l-ḥ-n”. el-Ḳāmûsu’l-muḥîṭ. Beyrut: Muessesetü’r-Risâle li’t-Tiba‘a ven-Neşr, 1426/2005.
• Gündüzöz, Soner. “Nahiv ve Sarf İlimlerinin Doğuşu Üzerine”. On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 / 9 (Ocak 1997), 284-300.
• Hâkim en-Nîsâbûrî. el-Mustedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. thk. Mustafa Abdülkādir Atâ. 5 Cilt. Beyrut: Dâruʹl-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 1422/2002.
• Hammâvî, Muhammed ed-Darî. Hareketu’t-tashihi’l-lugavî. Irak: Daru’r-Reşid li’n-Naşr, 1980.
• Harîrî, Ebû Muhammed. Durretu’l-ġavvâṣ fî evhâmi’l-ḫavâṣs. thk. Beşşâr Bekkûr. Dımaşk: Dâru’s-sekâfe ve’t-turâs, 2002.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. el-Hasâis. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. Beyrut: Dâruʹl-Kutubiʹl-‘Arabî, 1952.
• İbn Hişâm el-Ensârî en-Nahvî. Muḫtaṣarü Muġni’l-lebîb. nşr. Muhammed b. Salih el-‘Üseymîn. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1427/2006.
• İbn Hişâm el-Lahmî. el-Medḫal ilâ taḳvîmi’l-lisân ve taʿlîmi’l-beyân. nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Beyrut: Daru’l-Beşairui’l-İslâmî, 1426/2003.
• İbn Manẓûr, Ebu’l-Faḍl Cemaluddîn. “l-ḥ-n”. Lisânu’l-ʿArab. Beyrut: Dâru Sâdr, 1444/2009.
• İbn Mekkî es-Sıkıllî. Tes̱ḳīfu’l-lisân ve telḳīḥu’l-cenân. thk. Mustafa Abdulkādir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1410/1990.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec. Taḳvimu'l-lisân. Abdulazîz Matar. Kahire: Dâru’l-Meârif, 2 Basım, ts.
• İbnu’l-Enbârî, Ebû Bekir. Kitâbu’l-Eżdâd. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim. Beyrut: Mektebetu’l-‘Asriyye, 1407/1987.
• İbnu’l-Hanbelî Radıyyuddîn. Aḳdu’l- ḫalâṣ fî naḳdi’l-kelami’l-ḫavâṣ. thk. Nehâd Hasûbî Sâlih. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1407/1987.
• İbnu’l-Kıftî. İnbâhu’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nuḥât. thk. M. Ebu’l-Fazl İbrâhim, 4 cilt. Kahire: Dâru’l-Kutub, 1369/1950, 1986.
• İbnu’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec. el-Fihrist. thk. Rızâ Teceddud. Tahran: y.y. 1384/1965.
• İbnu’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. İshâk. Iṣlâḥu’l-manṭıḳ. thk. Ahmed Muhammed Şâkir - Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Dâru’l-Meârif, 4. Basım, 1987.
• İbnu’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. İshâk. Iṣlâḥu’l-manṭıḳ. thk. Ahmed Muhammed Şâkir - Abdusselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
• İmîl Bedîʻ Yaʻkûb. Muʻcemuʼl-hatai veʼs-savâb. Beyrut: Dâruʼl-ʻilm liʼl-Melâyîn, 1986.
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. “İbnu’s-Sikkît”. Türkye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/210-211. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Karadavut, Ahmet. “Arap Dilinde Lahn'in Doğuşu”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/7 (1997), 326-350.
• Kayyâm, İsmâil Mahmud. Sirkatu’-tashîh el-lugavî. Ürdün: Camiaatu’l-Filadelfiya, ts.
• Kisâî, Alî b. Hamza. Mâ telḥanu fîhi’l-ʿavâm. thk. Ramazan et-Tevvâb. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1403/1982.
• Madar, Abdulaziz. Lahnu’l-‘âmme fî devi’d-dirâsâti’l-lugaviyeti’l-hadîse. Kahire: Dâru’l-Kavmî, 1966.
• Meydânî, Ebu’l-Fazl Ahmed b. Muhammed. Sâmî fi’l-esâmî. nşr. Muhammed Mûsâ Hindâvî. Kahire: y.y. 1997.
• Muhammed el-Adnânî. Mu‘cemu’l-ağlâti’l-luğaviyye. Beyrut: Mektebetu Lubnan, 1989.
• Muhammed el-Adnânî. Mu‘cemu’l-ahtâi’ş-şâi‘a. Beyrut: Mektebetu Lubnan, 2. Basım, 1973.
• Neccâr, Muhammed Ali. Muhâderât ‘ani’l-ahtâi’l-lugaviyeti’ş-şâia‘. Kahire: Ma’hedu’d-dirâsâti’l-‘Arabiyeti’l-‘âlemiyye, 1959-1960.
• Ömer, Ahmet Muhtâr. Ahtâu luğati’l-’Arabiyyeti’l-muâsıra ‘inde’l-kuttâb ve’-izâ‘iyîn. Kahire: ‘Alemu’l-Kutub, 2. Basım, 1993.
• Ömer, Ahmet Muhtâr. Mu‘cemu’s-sevabi’l-lugavî. Kahire: ‘Alemu’l-Kutub, 1429/2008.
• Sa‘leb, Ebu’l-Abbâs. Kitâbu’l-Faṣîḥ. thk. Âtıf Medkûr. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
• Saîd el-Afğânî. Min târiḫi'n-naḥv. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1398/1978.
• Sevdi, Ali. “Laḥn ve Taṣḥîḥ Literatüründe Sa‘leb’in el-Faṣîḥ Adlı Eserinin Önemi ve Yeri”. Tekirdağ İlahiyat Dergisi 8/1 (2022), 61-89.
• Sevdi, Ali. “Arap Dili Literatüründe Laḥn Olgusunun Tespit ve Tashîhinde Kullanılan Kaynaklar”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2022), 355-383.
• Sîrâfî, Ebû Saîd. Aḫbâru’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn. thk. Fritz Krenkow. Beyrut: Matbaatu’l-Kâtulikiyye, 1936.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celâluddîn Abdurrahmân. el-Muzhir fî ʿulûmi’l-luġa. nşr. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm vd. Beyrut: Mektebetü’l-‘Asriyye, 1306/1986.
• Sümeyye Abdulkâdir Sâlih. et-Tashihu’l-lugavî fi asri’l-hadîs. Sudan: Camiâtu Ummu Dermân el-İslâmî, Doktora Tezi, 2010.
• Şendûl, Muhammed. Kutubu’l-lahn ve mesâdir mu ‘cemi’l-Arabiyeti’t-târihî. Tunus: Cami‘âtu Kutrâc, ts.
• Tantâvî, Muhammed. Neşʾetu'n-naḥv ve târîḫu eşheri'n-nuḥât. Kahire, Dârü'l-Meârif, 2. Basım, 1412/1991.
• Temel, Ali. “Nehhâs’ın İ’râbu’l-Kur’ân’ında “Lahn” Tartışmalarına Konu Olan Kırâatlerin Değerlendirilmesi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2015), 77-105.
• Yâkūt el-Hamevî. Muʿcemu’l-udebâʾ. thk. Hasân Abbâs. Beyrut: Dâru'l-Garbi'l-İslâmî, 1993.
• Yavuz, Mehmet. “Gramer Çalışmalarını Başlatan Amiller ve İlk Çalışmalar (II./VIII. Asrın Sonuna Kadar)”. Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 3/10 ( 2003), 119-129.
• Yazıcı, Hüseyin. “İbn Kuteybe”. Türkye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/145-149. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yazıcı, İbrâhim. Lugatu’l-cerâid. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1319.
• Yeşil, Selman. Harîrîʼnin Lahn Anlayışı. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. “l-h-n”. Tâcu’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. thk. Komisyon. Gazze: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zeccâcî, Ebu’l-Kâsım. el-Îżâḥ fî ʿileli’n-naḥv. nşr. Mâzin el-Mubârek. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 3. Basım, 1399/ 1979.
• Zubeydî, Ebû Bekr. Laḥnu’l-ʿavâm. thk. Ramazan Abdüttevvâb. Kahire: Matbaatu’l-Kemâlî, 1964, 1420/2000.
• Zubeydî, Ebû Bekr. Ṭabaḳātu’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Dâru’l-Meârif, 2. Basım, 1373/1954.