توضيح المصطلح النّحوي في كتاب الجمل في النّحو للفراهيديّ

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 1, 314 - 337, 25.01.2024

Bekir Mehmetali

https://doi.org/10.5281/zenodo.10530499

Öz

فسدت السّليقة اللغويّة، وشاع الخطأ اللغويّ، وانتشر على الألسنة، وفشا اللّحن بين النّاس بعد أن خرج العربُ المسلمون من جزيرتهم ينشرون الإسلام في بلاد الفرس والرُّوم، فتنبّه لهذا الأمر علماء اللغة العربيّة في ذلك العصر الّذين سارعوا إلى جمع اللغة العربيّة جمعاً علميّاً في حدود زمانيّة ومكانيّة، فألّفوا الكتب، وصاغوا القواعد والقوانين اللغويّة، وابتكروا المصطلحات اللّغويّة، وكان (كتاب الجمل في النّحو) للخليل بن أحمد الفراهيديّ أحد الكتب الرَّائدة في هذا المجال. وكان الخليلُ الّذي تتلمذ على يد أبي عمرو بن العَلَاء، وتتلمذ على يديه سيبويهِ سبّاقاً إلى جمع اللغة العربي، فاستعمل في كتابه (الجمل في النّحو) مصطلحات نحويّة كثيرة قد لا نجدها في الكتب النّحويّة الأخرى سواءٌ أكانت للمتقدِّمين أم للمتأخِّرين أم للمعاصرين من النّحاة العرب. وهذا الكتاب بما يحويه من حقائق نحويّة، ومصطلحات ذات صلة بعلم النّحو يحمل قيمة لغويّة نحويّة في اللغة العربيّة عامّة، والنّحو العربيّ خاصّة، ولاسيّما أنّها تشكّلت على لسان الخليل في عهد التأسيس للنّحو العربيّ. وهذا الكتاب على أهمّيته قد يجد الباحث المعاصر، والباحثون الّذين سيأتون في العصور اللاحقة صعوبة في فهمه وتناوله؛ لصعوبة تلك المصطلحات، وعدم تداوُلها بين الدَّارسين، واقتصار ورودها في هذا الكتاب فحسب؛ ولذلك تشكّل لديّ الدّافع إلى تقصّي هذه المصطلحات، وتوضيحها؛ لتكون هذه الدّراسة مصباحاً يُنير طريق البحث لتناول أثر لغويّ مهِمّ من التُّراث النّحويّ العربيّ.

Anahtar Kelimeler

النحو, الجمل, توضيح المصطلحات, الفراهيدي, الخليل

Proje Numarası

yok

el-Ferâhîdî’nin el-Cumel fi’n-Nahv Adlı Eserinde Nahve Dair Terimlerin Açıklanması

Öz

Müslüman Arapların Fars ve Rum topraklarında İslâm’ı yaymak üzere Arap Yarımadası’ndan çıkmaları neticesinde dil sezgilerinin bozulmasına bağlı olarak dil hataları ve yanlış kullanımlar Arapçayı konuşanlar arasında yayılmıştır. Bu durumun farkına varan dil âlimleri, yer ve zamana dair sınırlı koşullara rağmen hiç vakit kaybetmeksizin Arap diliyle alakalı veri ve materyalleri ilmî yöntemlerle toplama ve derleme çabası içine girmişlerdir. Bu bağlamda kitaplar telif etmiş, dil kurallarını icat ederek şekillendirmiş ve luğavî terimler ihdâs etmişlerdir. Bu anlamda el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî’nin Kitâbu’l-Cumel fi’n-Nahv adlı eseri, bu alanın öncü kitaplarından biri olmuştur. Ebû ‘Amr b. el-‘Alâ’nın öğrencisi ve Sîbeveyhi’nin hocası olan el-Halîl b. Ahmed, dil verilerini derleme ve toplama hususuna öncülük etmiştir. Bu anlamda gerek klasik gerekse modern Arap dil âlimlerinin kaleme aldıkları diğer nahiv kitaplarında karşılaşmadığımız birçok terimi el-Cumel fi’n-Nahv adlı eserinde kullanmıştır. Söz konusu eserin el-Halîl b. Ahmed’in Arap nahiv ilmini tesis ederek temellendirdiği bir süreçte kaleme alınmasının yanı sıra, içerdiği nahvî gerçekler ve nahiv ilmiyle ilgili terimler üzerinden değerlendirildiğinde genel olarak Arap dili özellikle de Arap nahvi açısından luğavî önem ve değeri hâiz olduğu açıkça anlaşılmaktadır. Sahip olduğu öneme rağmen bu kitap, modern dönem ve sonrasında gelecek olan dil araştırmacılarının anlamakta ve ele almakta zorlanabilecekleri bir eserdir. Söz konusu kitabın içerdiği terimlerin zorluğu, bu terimlerin alanla ilgilenenler arasında yaygın bir şekilde kullanılmaması ve sadece bu kitapta yer alması gibi nedenlerden yola çıkarak bu terimlerin incelenmesi ve açıklığa kavuşturulması amaçlanmıştır. Bu amaca bağlı olarak bu çalışmanın, Arap nahiv mirasından gelen önemli bir luğavî etkiyi incelemeye yönelik araştırmalara örnek olacak bir çalışma olması öngörülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Nahiv, el-Cumel, Açıklama, Terimler, el-Ferâhîdî, el-Halîl

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

Teşekkür eder ve saygılarımı sunarım

Exploring the grammatical term in 'Kitab Al-Jumal fi al-Nahw by Al-Farahidi

Öz

The linguistic instinct was corrupted, and the linguistic error was widespread, and the melody spread among the people after the Muslim Arabs left their island and spread Islam in the countries of the Persians and the Romans, so the scholars who rushed to collect the Arabic language in a scientific manner within temporal and spatial limits, were aware of this matter. Books, they formulated rules, and invented linguistic terms, and (Khalil Bin Ahmed Al-Farahidi’s Book of Grammar) was one of the pioneering books in this field. Al-Khalil, who was a student at the hands of Abu Amr ibn Al-Alaa, and Sibawayh was a student at his hands, was a forerunner in collecting the language, so he used many terms in his book (The Sentences in Grammar) that we may not find in other grammatical books, whether they were for the earlier ones, the later ones, or the contemporary Arab grammarians. This book, with its grammatical facts and terminology related to the science of grammar, carries a linguistic value in the Arabic language in general, and Arabic grammar in particular, especially since it was formed by the tongue of Al-Khalil during the foundation era of Arabic grammar. Despite its importance, the contemporary researcher and the researchers who will come in later ages may find it difficult to understand and deal with this book. Because of the difficulty of these terms, and their lack of circulation among scholars, and their inclusion in this book only; Therefore, I was motivated to investigate these terms and clarify them. For this study to be a lamp that illuminates the path of research to deal with an important linguistic effect from the Arabic grammatical heritage

Anahtar Kelimeler

Al-Khalil, Al-Farahidi, Clarification, Terminolgy, Syntax, Sentences

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Abbâs, Şems – Ahmed, Hâlid. “el-Mustalah en-Nahvî Dirâse fi illeti’l-Tesmiye” Mecelletü Ẕîḳār 15 (2015), 1-25.
• Abdülğani, Ahmad Abdülazîm. el-Mustalah en-Nahvî Dirâse Nakdiyye Tahliliyye. Kahire, Dâru’l-Sekâfe, 1410/1990.
• Avaz, Yûnis- Sami, Yûnis, el-Mustalah en-Nahvî inde ibni Cinnî. Lazkiye: Mecelletü Cāmiyeti Teşrîn 25/19 (2003), Sy.
• Bakırcı, Demirayak – Selami, Kenan, Arap Dili Grameri Tarihi (Başlangıçtan Günümüze). Erzurum: Fenomen Yayıncılık. 1. Baskı, 2019.
• Ferâhîdî, el-Halîl b. Ahmed, Kitâbü’l-Cümel fi’n-naḥv. thk. Fahreddîn Kabâve. Beyrût: Muessesetu'r-Risâle, 1. Baskı, 1405/1985.
• Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Ya‘kûb. el-Ḳāmûsu’l-Muḥîṭ. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 8. Baskı, 1426/2005.
• İbn Akīl, Abdullah. Şerḥu İbn ʿAḳīl ʿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik, thk. Hannâ el-Fahûrî. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1. Baskı, 1409/1989.
• İbn Manzûr, Cemâluddîn Muhammed. Lisânü’l-ʿArab. 11 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, ts.
• Kaddûr, Yakûb. el-Mustalahü’n-Nahvî inde İbn Mālik. Biskra - Algerie: Cāmiatü Mohamed Khider, Faculty Letter and Languages, Risāletü Mājestir, 1434/2013. http://archives.univ-biskra.dz/bitstream/123456789/4408/1/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%B7%D9%84%D8%AD%20%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%AD%D9%88%D9%8A%20%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%83.pdf
• Kûzî, Aved Hamed. el-Mustalah en-Nahvi Neşetühü ve Tatavürühü Hatta Evâhir el-Karn el-sâlisi’ l-Hicri. Riyâd: Camiyetü’l-Riyâd, 1. Baskı, 1401/1981.
• Lugavî, Ebü’t-Tayyib. Merâtibü’n-naḥviyyîn. thk. Muhammed Ebu’l-Fadıl İbrâhîm. Kahire: Dâr Nahda Mısr, 1375/1955.
• Sîrâfî, Ebû Saîd. Aḫbârü’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn. thk. Tâhâ Muhammed ez-Zînî ve Muhammed Abdulmün‘im el-Hafâcî. Kahire: Matbatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1. Baskı, 1374/1955.
• Ubâde, Muhammed İbrâhîm. Mu‘cem Mustalahi’n-Nahvi ve’s-Sarfi ve’l-‘Arûdi ve’l-Kâfiyeti. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb. 1. Baskı, 1432/2001.
• Yerinde, Âdem. “Nahiv Kavramının Tarihi Arka Planı ve Terimleşme Süreci”. Şarkiyat Mecmuası 30 (2017/1), 209-259.
• Zeydaniyyîn, Fethî Muhammed Selāme. el-Mustalah en-Nahvi min Muntasafi’l-Karni’l-Sādisi’l-Hicri ile’l-Karni’l-Sāmini’l-Hicri. Ürdün: Cāmiatü Mute, Külliyyetü’l-Âdâb, Risāletü Mājestir, 2014.
• Ziriklî, Hayrüddîn. el-Aʿlâm. Beyrut: Dârü’l-İlim li’l-Melâyîn, 15. Baskı, 2000.
• Zübeydî, Ebû Bekir. Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn. thk. Muhammed Ebu’l-Fadıl İbrâhîm. Kahire: Dârü’l-Mearif, 2. Baskı, 1984.