Ömer b. Muhammed ez-Zemahşerî’nin Umut Anlayışı

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 424 - 450, 25.07.2024

Mehmet Tözluyurt

https://doi.org/10.69576/ihya.1445087

Öz

Kişinin verdiği sözü yerine getirmesinde sorumluluk baş rol oynar. Sorumluluk sabır ve umutla devam ettirildiğinde ancak yerine getirilmiş olur. Sabır, umudun destekçisi ve güvencesidir. İnsan bireysel olduğu kadar sosyal yönü de olan bir varlıktır. Kişiyi inşa etmede bir diğer önemli husus ise umut etmektir. İnsanın bir Yaratıcı’nın var olduğuna inandığı anlardan biri umutsuzluk halidir. Kişi umutsuzluk anında bilinçlenmekte ve Yaratıcı’yı keşfedebilmektedir. Allah, çoğu ayette insanların kendisine umut bağlamalarını haber etmektedir. Zemahşerî son dönemlerde rasyonalist görüşleriyle yeniden ön plana çıkmaya başlayan bir alimdir. Bu açıdan onun umut anlayışının ortaya konması da önem arz etmektedir. Zira o, ayetlerdeki tasvir, temsil ve mecazlarla ilgili tutarlı ve aklın ilkeleriyle uyumlu görüşlere sahiptir. Zemahşerî umut kavramının karşılığı olarak daha çok recâ kelimesini tercih etmiştir. O, bu kavrama Allah’tan mağfiret dilemek ve beklenti anlamını vermiştir. O, umutlu olma halinin yok olması durumunda inancın varlığını sürdürmesini mümkün görmez. Allah, Kur’an’da müminlerin velisi olduğunu bildirerek insanların ümitsizliğe kapılmalarına gerek olmadığını bildirir. Umutlu olanları üç sınıfta değerlendiren Zemahşerî, birincisinin iyilik yaparken samimi davrananlar; ikincisinin günah sonrasında tövbe edenler ve üçüncüsünün günah sonrasında tövbe etmemekle birlikte affedileceklerini umanlar olduğunu zikreder. Ona göre üçüncü tür umut sadece boş temenniden ibarettir. İnsan için hayati öneme sahip olan umut, bazen içinde olumsuz etkiyi de barındırır. Bireyi yanlış yollara sevk edecek hususlar gücünü umuttan alır. Bu tarz umut, Zemahşerî tarafından aldatıcı olarak nitelendirilmektedir. Aldatıcı umuda kapılan inkârcılar, Allah ile karşılaşma beklentisi içerisinde olmadıkları gibi O’nun karşısına kötü şeylerle çıkmaktan da korkmazlar. Bu kişiler, değişme deneyimi yaşamadıkları halde inananların dinlerinden dönmek suretiyle değişebileceklerini umanlardır. O, büyük günah işleyip ardından tövbe etmeyenlerin de inkârcılar gibi aldatıcı umuda kapıldıklarını belirtir. Bu çalışmada Zemahşerî’nin mümin, büyük günah işleyen ve inkârcı kimselerin umutları hakkındaki görüşleri ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Zemahşerî, Mümin, Kâfir, Umut, Umutsuzluk

‘Umar b. Muhammed al-Zamakhsharī's Understanding Of Hope

Öz

Responsibility plays a leading role in fulfilling one's promise. Responsibility can only be fulfilled when it is continued with patience and hope. Patience is the supporter and assurance of hope. Human is a being that has a social aspect as well as an individual one. Another important aspect in building a person is hope. One of the moments when a person believes that there is a Creator is in a state of despair. A person becomes conscious at a time of despair and can discover the Creator. In many verses, God tells people to place their hope in Him. Zamakhshari is a scholar who has recently come to the fore again with his rationalist views. In this respect, it is also important to reveal his understanding of hope. Because he has consistent views regarding the descriptions, representations and metaphors in the verses and are compatible with the principles of reason. Zamakhshari preferred the word raca as the equivalent of the concept of hope. He gave this concept the meaning of asking for forgiveness from Allah and expecting it. He does not see it possible for belief to survive if the state of hope disappears. In the Quran, Allah states that Allah is the guardian of believers and that there is no need for people to despair. Zamakhshari evaluates the hopeful people in three classes and states that the first one is those who act sincerely while doing good deeds; He mentions that the second one is those who repent after the sin and the third one is those who do not repent after the sin but hope that they will be forgiven. According to him, the third kind of hope is just empty wishful thinking. Hope, which is of vital importance for humans, sometimes also has negative effects. Issues that will lead the individual to wrong paths derive their power from hope. This kind of hope is described as deceptive by Zamakhshari. Unbelievers who are caught up in deceptive hopes do not expect to encounter Allah, nor are they afraid of confronting Him with bad things. These people are those who hope that believers can change by turning away from their religion, even though they have not experienced change. He states that those who commit great sins and do not repent afterwards are caught up in deceptive hopes, just like unbelievers. In this study, Zamakhshari's views on the hopes of believers, those who commit great sins and those who are unbelievers will be discussed.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Zamakhsharī, Believer, Unbeliever, Hope, Despair

Kaynakça

• Abduh, Muhammed. Risâletü’t-tevhîd. Kahire: Mevsûatü Türâsi’l-İnsâniyye, 1969.
• Abdülbâkî, Muhammed Fuad. el-Mu‘cemü’l-müfehres li el-fâzı’l-Kur’ân’il-Kerîm, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1990.
• Abdülcebbâr, Kādî. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse. thk. Abdulkerim Osman. 3. Baskı. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1996.
• Akdemir, Furat. “Âhiret Kelimesinin Kavramsal Analizi, Kur’ân'da Âhiret Hayatı ve Âhirete İman”, Düzce İlahiyat Dergisi, 7/2 (Aralık 2023), 217-249.
• Ali b. Ebî Talhâ. Tenvîru’l-mikbâs min tefsîri İbn Abbâs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1992.
• Altuntaş, Mehmet. Kur’ân-ı Kerîm’e Göre İmtihan Gerçeği. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2020.
• Askerî, Ebû Hilâl. el-Furûḳu’l-luġaviyye. Thk. Muhammed İbrahim Selim. Kahire: Dâru’l-‘İlim ve’s-Sekâfe, 1997.
• Âşûr, Tâhir b. et-Taḥrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus; Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• Blackham, Harold John. Altı Varoluşçu Düşünür. çev. Ekin Uşaklı. Ankara: Dost Yayınları, 2005.
• Bloch, Ernst. Umut İlkesi. çev. Tanıl Bora. İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.
• Borgna, Eugenio. Ruhun Yalnızlığı. çev. Meryem Mine Çilingiroğlu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2014.
• Borgna, Eugenio. Bekleyiş ve Umut. çev. Meryem Mine Çilingiroğlu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2015.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammad. es-Sıhâh tâcü’l-luġa. thk. Ahmed Abdülğafûr Attâr. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlim, 1987.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
• Çetin, Miray. Umut Teolojisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Çilingir, Lokman. Umut Felsefesi. Ankara: Elis Yayınları, 2003.
• Düzgün, Şaban Ali. Tanrı’nın Gözbebeği İnsan. Ankara: Otto Yayınları, 2021.
• Fromm, Erich. Umut Devrimi. çev. Şemsa Teğin. İstanbul: Payel Yayınları, 1995.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn. 16 Cilt. Kahire: Dâru’ş-Şa’b, ts.
• İbn Fâris, Ebü’l-Huseyn Ahmed b. Zekeriyyâ. Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa. Thk. Abdusselâm Muhammed Hârun. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn. Lisânü'l-‘Arab. Beyrut: B.y.y. ts.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Kierkegaard, Soren. Felsefe Parçaları Ya da Bir Parça Felsefe. çev. Doğan Şahiner, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2013.
• Kierkegaard, Soren. Ölümcül Hastalık Umutsuzluk. çev. Mukadder Yakupoğlu. İstanbul: Doğu Batı Yayınları, 2021.
• Kutsal Kitap Eski ve Yeni Antlaşma. İstanbul: Kitâb-ı Mukaddes Yayınları, 2014.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne. Thk. Mücdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2005.
• Muhâsibî, Abdullah Hâris b. Esed. Âdâbü’n-nüfûs. thk. Abdülkādir Ahmed Atâ, Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfî, 1991.
• Mukātil b. Süleyman. el-Vücûh ve’n-neẓâʾir fi’l-Kur’âni’l-Azîm. Thk. Hâkim Salih. Bağdat: Mektebetü’r-Rüşd, 2011.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Öztürk, Halil. “İbnü’l-Hümâm’a Göre İnsan Hürriyeti Meselesi”. Mütefekkir Dergisi 7/14 (2020), 397.
• Öztürk, Halil. Şehristânî’nin Kelâmî Görüşleri. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2020.
• Pırlanta, İsmail. “Müşriklerin Hz. Peygamber’e Karşı Takındıkları Tavırlar -Ebû Süfyân Örneği-“, Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/13 (2018), 75-102.
• Said Zihnî. Tercüme-i Aṭvâḳu’ẕ-ẕeheb fi’l-mevâʿiẓ ve’l-ḫuṭab. B.y.y. Y.y., 1290 h.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. Thk.: Abdülalîm et-Tahâvî. 40 Cilt. Kuveyt: Et-Türâsü’l-‘Arabî, 1984.
• Zemaḫşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer. Esâsü’l-belâġa. Thk. Muhammed Bâsil ʿUyûnu’s-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer b. Muhammed. el-Minhâc fî uṣûli’d-dîn. Thk. Sabine Shmidtke. Beyrut: B.y.y., 2007.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. Thk. Abdürrezzâk el-Müheyrî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2003.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer b. Muhammed. Maḳāmât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer b. Muhammed. Dîvânü Cârullâh ez-Zemahşerî. Şerh: Fatıma Yusuf el-Haymî. Beyrut: Dâru Sâdır, 2006.
• Zerkeşî, Bedreddîn. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Thk. Muhammed Fazl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’t-Türâs, 1984.