Between Fiction and Reality the Repentance of Caliph al-Maʾmūn and the Parable of His Ascetic Son, ʿAlī

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 642 - 675, 25.07.2024

Ümit Eskin

https://doi.org/10.69576/ihya.1457147

Öz

Parables, stories and similar narrative forms constitute a significant part of cultural life. These tools are frequently used to explain beliefs, thoughts, attitudes, and behaviors. Due to their importance, stories and similar narratives are extensively covered in literary and religious-sufi sources. Although stories are written for various purposes, they particularly serve an educational and guiding purpose in the religious-sufi domain. They present role models of good and bad characters, encourage virtues and moral maturity, and aim to warn against evil and wrongdoers. Muwaffaq al-Dīn Ibn Qudāma al-Maqdisī, a Hanbali scholar who lived in Damascus during the 6th-7th centuries AH/12th-13th centuries CE, sought to raise awareness by writing works in the field of Sufism in addition to his works in jurisprudence and theology. One of these works is Kitāb al-Tawwābīn, where he narrates the stories of repentant individuals to illustrate that the door of Allah’s forgiveness is always open. One of the stories in this work is about the repentance of ʿAbbāsids Caliph al-Maʾmūn (198-218/813-833) and his son Ali. In the story, Ali, influenced by the asceticism and piety of a porter, abandons his position and palace along with his resources, embracing the path of asceticism. Through his sufferings and actions, he becomes the means of his father al-Maʾmūn’s repentance, contributing to his transformation. This study will analyze the historical personality of Ali and the sources in which this story is mentioned, examining various aspects of the narrative. Additionally, by focusing on the reality of legendary-historical stories, which is a complex field, the authenticity and the messages intended to be conveyed by the mentioned story will be scrutinized.

Anahtar Kelimeler

ʿAbbāsids, al-Maʾmūn, ʿAlī al-Maʾmūn, Muwaffaq al-Dīn Ibn Qudāmah al-Maqdisī, Parable, Story, Fiction

Kurgu İle Gerçek Arasında Halife Me’mûn’un Tevbesi ve Zâhid Oğlu Ali’nin Kıssası

Öz

Kıssalar, hikâyeler ve benzeri anlatı türleri, kültürel hayatın önemli bir bölümünü oluştururlar. İnançlar ve düşüncelerle, tavır ve davranışların izahında bu araçlara sıklıkla başvurulur. Bu önemi sebebiyle kıssa ve benzeri anlatılar, edebî ve dinî-tasavvufî kaynaklarda yoğun bir şekilde işlenmektedir. Kıssalar çeşitli amaçlarla yazılsa da özellikle dinî-tasavvufî alanda eğitici ve yönlendirici bir amaç taşır. İyiler ve kötülerin rol modelleri ortaya konur; erdemlere ve ahlâkî olgunluğa teşvik edilir, kötüler ve kötülüklerden sakındırma amacı güdülür. 6-7/12-13. asırda Dımaşk’ta yaşayan Hanbeli âlimî Muvaffakuddin İbn Kudâme el-Makdisî, fıkıh-kelam alanındaki eserlerinin yanı sıra tasavvuf alanında da eserler yazarak insanları bilinçlendirmeye çalışmıştır. Bu eserlerinden biri de yüce Allah’ın af kapısının her zaman açık olduğunu tevbekârların kıssalarıyla anlattığı Kitâbü’t-Tevvâbîn adlı eseridir. Bu eserinde yer alan kıssalardan biri de Abbâsî halifesi Me’mûn (198-218/813-833) ile evladı Ali’nin tevbeleri üzerinedir. Kıssada Me’mûn’un oğlu Ali, zühd ve takvasından etkilendiği bir hamal sayesinde elindeki imkanlarla birlikte makamını ve sarayını terk ederek zühd yoluna girmekte, çile çekerek yaptıklarıyla babası Me’mûn’un tevbesine vesile olup onun dönüşümüne katkı sağlamaktadır. İşte bu çalışmada, söz konusu kıssadan hareketle Ali’nin tarihi kişiliği ve kıssanın geçtiği kaynaklar çeşitli yönleriyle incelenerek tahlil edilecektir. Aynı zamanda çetrefilli bir alan olan menkıbevî-tarihî kıssaların gerçekliği üzerinde durularak mezkûr kıssanın gerçeklik düzeyi ve iletmek istediği mesajlar irdelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Abbâsîler, Me’mûn, Ali b. Me’mûn, Muvaffakuddin İbn Kudâme el-Makdisî, Kıssa, Hikâye, Kurgu

Kaynakça

• Akoğlu, Muharrem. Mihne Sürecinde Mu’tezile. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Aras, Ömer. “Halid b. Yezid (ve Ailesi): Siyasi ve Kültürel Etkinliği Üzerine Değerlendirmeler”. Dergiabant 5/10 (2017), 160-176.
• Ay, Mahmut. Mu’tezile ve Siyaset. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Belâẕurî, Aḥmed b. Yaḥyâ b. Câbir. Ensâbu’l-Eşrâf. thk. Suheyl Zekkâr, Riyâḍ ez-Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Bıyıklı, Murat. Sâmerrâ. İstanbul: Siyer Yayınları, 2022.
• Bıyıklı, Murat. “Abbâsîler Dönemi Sosyal Hayatın Bir Göstergesi Olarak Kılık Kıyafet Kültürü (750-850)”. Amasya İlahiyat Dergisi 18 (Haziran 2022), 9-47.
• Bozkurt, Nahide. Me’mûn. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2021.
• Bozkurt, Nahide. Mutezile’nin Altın Çağı: Me’mûn Dönemi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Büyükkara, Mehmet Ali. İmamet Mücadelesi ve Hâşimoğulları. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Can, Mesut. Abbasi Siyaset Geleneğinde Sasani-Fars Tesiri: Fazl b. Sehl Örneği. Konya: Çizgi Kitabevi, 2016.
• Cirit, Hasan. Halkın İslam Anlayışının Kaynakları: Vaaz ve Kıssacılık. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2002.
• Dede, Nusret. İbn Kudâme Penceresinden Fıkıh Usûlü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2017.
• Demircan, Adnan. İtaat ile İsyan Arasında Dört Âlim: Saîd b. Cübeyr, Saîd b. Müseyyeb, Hasan-ı Basrî, Zührî. İstanbul: Beyan Yayınları, 2022.
• Demirci, Mehmet. “Mâlik b. Dînâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/505. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Dûrî, Abdülazîz. Abbâsîler Tarihi: Siyasî, İdarî, Sosyal ve Ekonomik Açıdan. ed. Faik Akcaoğlu. çev. Asım Koç. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2020.
• Goeje, M. J. De (ed.). Kitâbü’l-Uyûn ve’l-hadâik fî ahbâri’l-hakâik (256-350/870-961). 4 Cilt. Leiden: E. J. Brill, 1871.
• Hansu, Hüseyin. Mutezile ve Hadis. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2004.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîhu Bağdâd ev Medîneti’s-Selâm. ed. Beşşâr Avvâd. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
• Işık, Emin. “Fecr Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/290-291. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• İbn Ebû Tâhir, Ebü’l-Fazl b. Tayfûr Ahmed b. Tayfûr Bağdâdî. Târîhu (Kitâbu) Bağdâd. ed. İzzet el-Attâr el-Hüseynî - Muhammed Zâhid b. el-Hasan el-Kevserî. Kahire: Mektebetu Neşri’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 1949.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî. Cemheretu ensâbi’l-Arab. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1982.
• İbn Kudâme el-Makdisî. Tahrîmü’n-nazar fî kütübi ehli’l-kelâm = Kelâm Kitaplarını Tetkik Etmenin Haramlığı. çev. Rıza Korkmazgöz, ts.
• İbn Kudâme el-Makdisî. Tövbekarlar Kitabı = Kitâbu’t-Tevvâbîn. çev. Sare Öztürk. İstanbul: Şule Yayınları, 2015.
• İbn Kudâme el-Makdisî, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî. Kitâbü’t-Tevvâbîn. thk. Abdülkâdir el-Arnaût. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• İbn Kudâme el-Makdisî, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî. Kitâbü’t-Tevvâbîn. thk. Hâlid Abdüllatîf es-Seb‘ el-Alemî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 2001.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn ʿAbdurraḥmân b. Aḥmed b. ʿAbdirraḥmân Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşḳī. Zeylü tabaḳāti’l-Ḥanâbile. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü’s-Sünneti’l-Muhammediyye, 1952.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. ed. Muhammed Abdülkadir Ahmed Atâ - Mustafa Abdülkadir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî b. Muḥammed el-Bağdâdî. Menâkıbu emîri’l-müminîn Ömer b. el-Hattâb. thk. Zeyneb İbrâhim Karut. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî b. Muḥammed el-Bağdâdî. Sîre ve menakıbu Ömer b. Abdülazîz. thk. Naim Zerzur. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Ebî Bekr. İʿtâbu’l-Küttâb. thk. Salih el-Eşter. Dımaşk: Matbaâtü Mecmai’l-Luğati’l-Arabiyye bi-Dımaşk, 1380/1961.
• İbnü’s-Sâî, Ebû Tâlib Tâcüddîn Alî b. Enceb b. Osmân el-Hâzin el-Bağdâdî. Nisâʾü’l-hulefâ el-müsemmâ Cihâtü’l-eimmeti’l-hulefâ mine’l-harâʾir ve’l-imâ. thk. Mustafa Cevad. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1993.
• İğde, Muhyettin. “Mihne Sürecinde Ahmed b. Hanbel ve Taraftarları”. Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi. ed. M. Mahfuz Söylemez. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• İğde, Muhyettin. Siyasi-İtikadi Bir Mezhep Olarak Hanbeliliğin Teşekkül Süreci. İstanbul: MÜİFV Yayınları, 2016.
• Kan, Kadir. Abbâsî Halifesi Vâsik ve Dönemi (227-232/842-847). Bursa: Uludağ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Karakuş, Nadir - Hacıismailoğlu, Muhammed. “Kimya İlminin Öncüsü Olarak Kabul Edilen Bir Emevî Veliahtı: Hâlid b. Yezîd”. Diyanet İlmi Dergi 59/3 (2023), 1157-1178.
• Karataş, Hüsamettin. “Sakyamuni Buda’nın Tarihsel Kişiliği ve Öğretisinin Yeni Bir Din Haline Geliş Süreci”. Dini Araştırmalar 16/47 (Haziran 2013), 129-142.
• Koca, Ferhat. “İbn Kudâme, Muvaffakuddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/139-142. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kur’ân Yolu. 15 Şubat 2024. https://kuran.diyanet.gov.tr/
• Ortakcı, Halil. İbn Asâkir. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2023.
• Öngören, Reşat. “İbrâhim b. Edhem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/293-295. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Polat, Salahattin. “Rebî‘ b. Huseym”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/495-496. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Polatoğlu, Selahattin. “İhya ile İfsat Arasında Halife Mütevekkil Dönemine (232-247/847-861) Farklı Yaklaşımlar”. İhyâ. 2 Cilt. ed. Hüsamettin Yıldırım v.dğr. 2/393-418. Konya: Kitap Dünyası, 2022.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemseddin Yusuf b. Kızoğlu: Mir’âtü’z-zamân fî tevârîhi’l-aʻyân. thk. Ammâr Bicavî. 23 Cilt. Beyrut: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2013.
• Şeker, Necmeddin. Hz. Abdullah bin Ömer. thk. Adnan Demircan - Şaban Öz. İstanbul: Beyan Yayınları, 2019.
• Şenel, Samet. Halife Me'mûn'a kadar İslâm Dünyasında Çeviri Faaliyetleri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Taberî, Ebû Caʻfer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Târîhü’t-Taberî: Târîhü’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 11 Cilt. Mısır: Dârü’l-Meârîf, ts.
• Uyar, Gülgûn. Ehl-i Beyt: İslâm Tarihinde Ali-Fâtıma Evlâdı (260/873’e kadar). İstanbul: MÜİFV Yayınları, 2008.
• Yaʻkûbî, İbn Vâzıh Ahmed b. İshak b. Caʻfer. Târîhu’l-Yaʻkûbî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Halku’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/371-375. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yazıcı, Hüseyin. “Hikâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/479-485. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yılmaz, Saim. “Muâviye b. Yezîd’in Halifelikten Ayrılması ve Halifeliğin Mervânîlere İntikâli”. İSTEM 8 (2006), 187-206.