Analysing the Articles on the Proofs of Islamic Law in Sayyı̇d Sharif al-Jurjānī's Dictionary Named 'Kītab al-Ta'rīfāt'

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 676 - 706, 25.07.2024

Adem Arslan

https://doi.org/10.69576/ihya.1461473

Öz

Sayyıd Sharif al-Jurjânî (d. 816/1413) is a versatile scholar who distinguished himself scientifically in his time and left a significant impact on the period after him with his views and writings. His work named "Kitâbü't-Ta'rîfât" is an explanatory work of terminology that includes fiqh terms as well as basic concepts related to many fields in alphabetical order. In this work, important terminological concepts related to both fiqh and usul are included. Some of these important concepts in the work are related to the ‘shar'i evidences’ from which the judgements, which are the main subject of Islamic Law, are derived. Although there have been studies in different branches about Jurjânî and his al-Ta'rîfât, there are very few independent studies in Turkish specifically on fiqh. Our aim in the study is to fill the gap in this field and to determine which of the Islamic Law proofs Jurjânî includes in al-Ta'rîfât and to evaluate the sharia sources (evidence) included in the work by examining them from a fiqh perspective. As a matter of fact, in this study, the proofs of Islamic Law (shar'i evidences or shar'i sources) that Jurjânî includes and does not include in al-Ta'rîfât are identified, Jurjânî's views on fiqh evidence are revealed and the sharia evidence defined in al-Ta'rîfât is analyzed and evaluated. In this context, it has been determined in our study that al-Jurjānī in al-Ta'rifāt deals with and explains the evidences of Islamic law such as the book, sunnah, ijmā, qiyas, istihsan, custom and istishāb as articles; he does not include other important evidences of fiqh such as masâlih al-mursala, sadd-ı dharia', shar'u man kablana and kavl al-sahabî.

Anahtar Kelimeler

İslamic Law, Fiqh, Usûl al-Fiqh, al-Jurjânî, al-Ta, Proof, Terminology

Seyyid Şerîf Cürcânî’nin “Kitabü’t-Ta‘rîfât” İsimli Istılah Eserinde Yer Alan İslam Hukuku Delillerine İlişkin Maddelerin Tahlili

Öz

Seyyid Şerîf Cürcânî (ö. 816/1413) yaşadığı devirde ilmî açıdan temayüz etmiş, görüşleri ve telifleriyle kendisinden sonraki dönem üzerinde önemli tesirler bırakmış çok yönlü bir âlimdir. O’nun “Kitâbü’t-Ta‘rîfât” isimli eseri, alfabetik şekilde, pek çok alan ile ilgili temel kavramlar yanında fıkıh terimlerini de ihtiva eden açıklamalı bir ıstılah eseridir. Bu eserde gerek fıkıh gerek usûlü ile ilgili önemli ıstılahî kavramlara yer verilmektedir. Bu önemli kavramlardan bazıları İslam Hukukunun ana konusu olan hükümlerin kendilerinden çıkarıldığı “şer‘i deliller” ile ilgilidir. Cürcânî ve et-Ta‘rîfât’ıyla ilgili farklı branşlarda çalışmalar yapılmış olsa da fıkıh özelinde Türkçe yapılmış müstakil çalışmalar çok azdır. Amacımız hem bu alandaki boşluğu doldurmaya hem de Cürcânî’nin et-Ta‘rîfât’ta İslam Hukuku delillerinden hangilerine yer verip vermediğini tespit etmek ve eserde yer verilen şer‘î delilleri fıkhî açıdan inceleyerek değerlendirmeye tabi tutmaktır. Amacımıza binaen çalışmada Cürcânî’nin et-Ta‘rifât’ta yer verdiği ve yer vermediği İslam Hukuku delilleri (şer ‘i/fıkhî deliler veya şer’i kaynaklar) tespit edilmekte, İslam Hukuku delilleriyle ilgili görüşleri ortaya çıkarılmakta ve et-Ta‘rifât’ta tanımlanan şer‘î delillerin tahlil ve değerlendirilmesi yapılmaktadır. Bu bağlamda çalışmamızda, et-Ta‘rifât’ta Cürcânî’nin kitap, sünnet, icmâ, kıyas, istihsân, örf ve istishâb gibi fıkhî delilleri maddeler halinde ele alıp izah ettiği; mesâlih-i mürsele, sedd-i zerâi‘, şer'u men kablena ve kavlü's-sahabî gibi fıkhın diğer önemli delillerine ise yer vermediği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Fıkıh, Fıkıh Usûlü, Cürcânî, et-Ta‘rîfât, Delil, Istılah

Kaynakça

• Apaydın, H. Yunus. “Kıyas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 25. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Arıcı, Mehmet. Seyyid Şerif El-Cürcânî’nin Nübüvvet Anlayışı. Adana: Çukurova Üniversitesi, Doktora Tezi, 2022.
• Aslan, Mehmet Selim. “İslam Hukuku Metodolojisinde Mantıkî Kıyasın Delil Değeri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 35 (2020), 79-102.
• Aydın, İbrahim Hakkı. “Molla Fenâri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/245-247. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Aytekin, Arif. “Bâbertî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/377-378. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Azamatov, Rüstem. “İslam Hukuk Metodolojisinde Mürekkeb İcmâ Kavramının Mâhiyeti”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 29 (2017), 33-50.
• Bâbertî, Ekmeleddin (ö. 786/1384) el-. el-İnâye. 1-10 Cilt. Mısır: Mektebetu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1. Basım, 1389.
• Bardakoğlu, Ali. “İstishâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/376-381. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Fıkıh İlmi & İslam Hukuku Terimleri Sözlüğü. ed. Kemal Yıldız. thk. Abdullah Kahraman. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2016.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed (ö. 730/1330) el-. Keşfü’l-esrâr fî şerhi Usûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. İstanbul: Şeriketu Sahafeti’l-Osmaniyye, 1. Basım, ts.
• Cürcânî, Ali İbn Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1985.
• Cürcânî, Ali İbn Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. (Kitabü’t-Tarifat) Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü. çev. Arif Erkan. İstanbul: Bahar Yayınları, 1. Basım, 1997.
• Cürcânî, Ali İbn Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. Mu’cemu’t-Ta’rîfât. thk. Muhammed Sıddîk Minşavi. Kahire: Daru’l-Fadile, ts.
• Cürcânî, Ali İbn Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 1-3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Cürcânî, Ali İbn Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. Ta’rîfât Tasavvuf Istılahları. çev. Abdülaziz Mecdi Tolun- Abdulrahman Acer. İstanbul: Litera, 2. Basım, 2021.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. et-Tâ’rifât. Süleymaniye Kütüphanesi, 03202, Kıyas Maddesi.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. et-Tâ’rifât. Süleymaniye Kütüphanesi, 03198, 167.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Seyyid Şerif Cürcânî’nin Telvîh Hâşiyesi. thk. Emine Nurefşan Dinç. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları (İFAV), 1. Basım, 2016.
• Dağ, Zuhal. “‘Alâeddîn Semerkandî’nin Kıyas Anlayışı”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 13/1 (2021), 447-467.
• Deliçay, Tahsin. “Mehmet Şah Fenârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/529-530. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İllet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/117-120. İstanbul, 2000.
• Duran, Recep. “Seyyid Şerif Cürcânî’nin ‘Var Olanların Dereceleri’ Risalesi”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 35/2 (1991), 61-68.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri. İstanbul: Emin Yayınları, 3. Basım, 2010.
• Eşit, Davut. “İlk Fıkıh Usûlü Sözlüğü: el-Hudûd Fi’l-Usûl”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 5/2 (2019), 359-382.
• Görgün, Tahsin. “Kur’ân (Mahiyeti Bölümü)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/388. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Güldemir, Halit. Ebu’l-Muîn En-Nesefî ve Seyyid Şerif Cürcânî’ye Göre Hüsn Ve Kubh Meselesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Gümüş, Sadreddin. “Cürcânî, Seyyid Şerîf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/134-136. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Gümüş, Sadreddin. “Cürcani ve Haşiye Ale’l-Keşşaf’ı -Keşşâf Tefsiri Üzerine Haşiyesi-”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5-6 (1988 1987), 177-190.
• Gümüş, Sadreddin. “et-Ta’rîfât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/29-30. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Gümüş, Sadreddin. Seyyid Şerîf Cürcânî. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1984.
• Hazimî, Muhammed b. Mûsâ b. Osmân b. Hâzim (ö.584 h). Me’ttefeḳa lafẓuhû ve’ftereḳa müsemmâhü min esmâʾi’l-emâkin. thk. Hamed b. Muhammed el-Casir. Daru’l-Yemâme, 1415.
• Heyet. “Ehlü’l-hal ve’l-’akd”. el-Mevsûʿatü’l-fıḳhiyye. C. 7. Kuveyt: Küveyt Vakıflar ve Din İşleri Bakanlığı, 1406 1986.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Osman. Şerhu Muhtasari’l-Müntehâ el-Usûlî. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil. 1-3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1424.
• İslâm Ansiklopedisi, MEB. (Yazar İsmi Yok). “Cürcânî (Ali b. Muhammed Al-Sayyid Al-Şarif (1340-1413)”. İslâm Ansiklopedisi (İslâm Alemi Tarih Coğrafya Etnografya ve Büyografya Lügati). C. 3. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1945.
• İsmail Paşa, Bağdatlı. Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâu’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn. 2 Cilt. Beyrut, 1951.
• Karadağ, Bekir. “Memlûkler Dönemi Hanefî Fıkıh Düşüncesinin İlk Dönem Osmanlı Fıkıh Çalışmalarına Etkisi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/2 (2019), 813-829.
• Karlığa, H. Bekir. “Muhammed b. Mübârekşah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/556-557. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Kaya, Eyyüp Said. “Zahirü’r-Rivâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 44. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kılıç, Hulusi. “İbnü’l-Hâcib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/55-58. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî (ö.786/1384). el-Kevâkibü’d-derârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Daru ihyaî’t-Turasi’l-Arabi, 1. Basım, 1356.
• Koca, Ferhat. “el-Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/64-66. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Koca, Ferhat. “Sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 38. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Koca, Mustafa Kemal. Seyyid Şerif Cürcânî’nin Muhtasar Hadis Usûlü ve Leknevî’nin Zaferu’l-Emânî İsimli Şerhindeki Metodu. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.
• Leknevi, Ebul Hasenat Muhammed b. Abdülhay b. Muhammed. el-Fevâʾidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. thk. Muhammed Bedreddin Ebû Firâs Na’sânî. Mısır: Matbaa Daru’s-Sa’âde, 1. Basım, 1324. ve aynı eserin Kahire: Daru’l-Kutubi’l-İslâmî basımı (ts)
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-Ahkâmu’s-sultaniyye. thk. Ahmed Mübarek el-Bağdâdî. Kuveyt: Mektebe Daru İbn Kuteybe, 1. Basım, 1899.
• Medkûr, M. Sellâm. İslam Hukuku Başlangıcı. çev. Ruhi Özcan. İstanbul: Nun Yayıncılık, 1995.
• Molla Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza (834 h). Fusûlü’l-bedâyi’ fî usûli’ş-Şerâi’. thk. Muhammed Hüseyin Muhammed Hasan İsmâil. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1. Basım, 2006.
• Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef b. el-Ferra, Ebû Yâla. el-Ahkâmu’s-sultâniyye. Mektebu’l-i’lami’l-İslâmî, 2. Basım, 1406.
• Orazov, Orazsahet. “Hanefi Fıkıh Edebiyatının Tasnifi: Kınalızâde Ali Çelebi’nin Risâle Fî Beyâni’l-İstılâhâti’l-Mütedâvilât Fî Kütübi’l-Fıkh Adlı Risalesinin Tahlili, Tahkiki ve Çevirisi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 37 (2021), 365-396.
• Osman, Fikret. “Seyyid Şerîf Cürcânî’nin ‘Kitâbü’t-Tarifât’ Adlı Sözlüğünde Yer Alan Tasavvurât (Kavramlar Mantığı) İle İlgili Maddeler Üzerine”. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8/16 (Güz 2018).
• Özbakır, Mebrure Hanife. “Hatîbzâde’nin el-Mevâkıf’ta Tercih Edilen Bilgi Tanımına Yönelik Eleştirileri”. Kilitbahir 18 (Mart 2021), 81-100.
• Özen, Şükrü. “Teftâzânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/299-308. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Pekcan, Ali. “Usûlü’ş-Şâşî (İlk Klasik Hanefî Usûl Eseri (!) Olarak Bilinen ‘Usûlü’ş-Şâşî’ Adlı Eserin Müellifi ve Muhtevası Üzerine Bir Değerlendirme”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 2 (2003), 267-272.
• Râzî, Fahreddin. Hadâiku’l-envâr fî hakâiki’l-esrâr. El Yazması. Kütüphane Meclis Şurâyı Milli (Millet Meclisi Kütüphanesi), 318. Erişim 19 Eylül 2022. https://ia801000.us.archive.org/1/items/ktp2019-01-12331/ktp2019-01-12331.pdf
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed (ö. 539/1144). Mîzânü’l-usûl fî netâʾici’l-ʿukūl. thk. Muhammed Zeki Abdulber. Katar: Metabi’ ed-Devha el-Hadise., 1. Basım, 1404.
• Solmaz, Yahya. “Hilâfet Yönetim Sisteminde Halifenin Göreve Gelmesinde Seçimin Yeri -Ehlü’l-Hall ve’l-Akd Modeli-”. Usul İslam Araştırmaları 37/37 (ts.), 145-169.
• Süruri, Ahmed. “İslâm Düşüncesinde Süreklilik ve Değişim: Seyyid Şerif Cürcânî Örneği”. İslâm Araştırmaları Dergisi 33 (2015), 107-164.
• Şâban, Zakiyüddin. İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-Fıkh). çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 27. Basım, 2017.
• Şeybânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan. el-Asl. thk. Mehmet Boynukalın. 1-12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 2012.
• Taşköprüzâde, Ahmed Efendi (ö.968/1561). eş-Şekâʾiku’n-nuʿmâniyye fî ʿulemâʾi’d-Devleti’l-ʿOsmâniyye. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabi, 1395.
• Teftazânî, Sa’duddîn (ö. 792 h). et-Telvih ale’t-Tavdih li metni’l-Tenkih fî usûli’l-fıkh. 2 Cilt. Mısır: Matbaatu Ali Sabih, 1957.
• Türker, Ömer. Seyyid Şerif Cürcani’nin Tevil Anlayışı: Yorumun Metafizik, Mantıki Ve Dilbilimsel Temelleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Üçtaş, Zübeyir. Seyyid Şerîf Cürcânî’de Bilgi Teorisi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Yavuz, Salih Sabri. “Ehl-i Hak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/512-512. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Fahreddin er-Râzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/85-95. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Fûrek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/495-498. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kur’an Yolu Meâli (Tam Sayfa Meâlli). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1. Basım, 2018.
• مؤسسة محمد السادس للعلماء الأفارقة. “المصالح المرسلـة : المفهوم والمشروعية, Erişim 20 Haziran 2024, https://www.fm6oa.org/المصالح-المرسلـة/