Contrary Fatwas to Ẓāhir al-Riwāya and Their Justifications

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 591 - 612, 25.07.2024

Ömer Faruk Atan

https://doi.org/10.69576/ihya.1475682

Öz

In the process of institutionalization of fiqh, the initially given rulings were accepted as the basis for fatwas, and some of these rulings have changed according to evolving conditions. This situation is seen to be more pronounced in the Ḥanafi school, where the views of the founding jurists are considered a primary source for fatwas, though some of these views have been evaluated as being specific to their time. To express the principle of what is considered the basis for fatwas, the concept of ẓāhir al-riwāya has been used, and adherence to it has been emphasized as mandatory. Therefore, it has been stressed that fatwas should not be issued contrary to ẓāhir al-riwāya without justification. Among the justifications for such deviations are reasons like customary practices, necessity, ease, caution, and general calamities, which have led to different fatwas being issued. Thus, it has been observed that varying opinions are adopted considering societal and contextual conditions over time. Consequently, while ẓāhir al-riwāya fatwas are primarily used, other views have also been consulted based on specific reasons. This study will examine the views in the Ḥanafi school that, although contrary to ẓāhir al-riwāya, are accepted as the basis for fatwas. These views will be illustrated with examples from secondary issues, and the reasons for these views will be explained without restricting the scope to any specific period or topic.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ḥanafī Sect, Dispute, Ẓāhir al-Riwāya, Muftā bih

Zâhirü’r-Rivâyeye Aykırı Fetvâların Gerekçeleri

Öz

Dinamik bir bilim dalı olan fıkıh, toplumun ihtiyaçları için çeşitli çözümler üretmiştir. Fıkhın kurumsallaşma sürecinde ilkin verilen bu hükümler, fetvâya esas kabul edilmiştir. Ancak değişen şartlar muvacehesinde bunların bir kısmının değiştiği müşahede edilmiştir. Bu durumun Hanefî mezhebinde daha fazla olduğu görülmüş ve kurucu fakîhlerin görüşleri fetvâda birinci derecede kaynak kabul edilmekle beraber, bunların bir kısmının dönemsel olduğu değerlendirilmiştir. Bu görüşlerden ilkesel olarak fetvâya esas olanı ifade etmek için zâhirü’r-rivâye kavramı kullanılmış ve buna uymanın zorunluluğu belirtilmiştir. Bundan dolayı herhangi bir gerekçe olmadan zâhirü’r-rivâyeye aykırı fetvâ verilmemesi gerektiği ve ihtiyaç halinde bu görüşlerin dışında bir hüküm vazedilebileceği vurgulanmıştır. Bu gerekçelerin başında örf, zarûret, kolaylık, ihtiyât ve umûm-i belvâ gibi birçok sebep zikredilmiş ve bundan ötürü farklı fetvâlar verilmiştir. Böylece zamana göre değişiklik arz eden toplumsal ve dönemsel şartlar dikkate alınarak farklı görüşlerin benimsendiği müşahede edilmiştir. Bundan dolayı birinci derecede zâhirü’r-rivâye fetvâları esas alınmakla beraber, diğer görüşlere de belli bir sebebe dayanarak müracaat edilmiştir. Böylelikle mezhep içi görüşlerden birinin tercih edilmesi bir yana, yeni bir görüş veya ihtiyaç halinde mezhep dışı görüşlere de başvurulmuştur. Bu çalışmamızda Hanefî mezhebinde zâhirü’r-rivâyeye aykırı olmakla beraber, fetvâya esas kabul edilen görüşler işlenecektir. Dönem ve konu sınırlaması olmadan bu görüşlerin gerekçesi belirtilerek, buna dair ferî meselelerle örneklendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, İhtilaf, Hanefî Mezhebi, Zâhirü’r-rivâye, Müftâ bih

Kaynakça

• Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. thk. Eymen Sâlih Şa‘bân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2012.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd. el-‘İnâye şerhu’l-Hidâye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2007.
• Burhânüşşerî‘a, Mahmûd b. Ahmed el-Mahbûbî, Vikâyetü’r-rivâye fî mesâili’l-Hidâye. thk. Ömer Faruk Atan. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2021.
• Cezîrî, ‘Abdurrahmân. Kitâbü’l-fıkh ‘ala’l-mezâhibi’l-erbe‘a. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2011.
• Cürcânî, Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 2007.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Şüf‘a”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/248-252. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. es-Sünen. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• Ebü’l-Mu‘âtî, Kemâl Cevde. Mezâhirü’t-teysîr fi’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye. Kahire: Dârü’l-Fârûk, 2007.
• Ebû Zehrâ, Muhammed. Ebû Hanîfe. çev. Osman Keskioğlu. Ankara: DİB Yayınları, 2005.
• Gelibolî, ‘Abdurrahmân b. Muhammed b. Süleymân. Mecma‘u’l-enhür fî şerhi Mülteka’l-ebhur. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye,1419/1998.
• Halîlî, Lüey b. ‘Abdirraûf. Esbâbü ‘uduli’l-Hanefiyye ‘ani’l-fütyâ bi-zâhiri’r-rivâye. Amman: Dârü’l-Feth, 2016.
• Haskefî, Alâüddîn Muhammed b. ‘Alî b. Muhammed. ed-Dürrü’l-müntekâ fî şerhi’l-Mültekâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1419/1998.
• İbn ‘Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1994.
• İbn ‘Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz. “Tenbîhü’l-ğâfil ve’l-vesnân ‘alâ ahkâmi hilâli Ramadân”. Mecmûatü resâili’bni ‘Âbidîn. İstanbul: el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye, ts.
• İbn ‘Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz. “‘Ukûdu resmi’l-müftî”. Mecmûatü resâili’bni ‘Âbidîn. İstanbul: el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye, ts.
• İbn Hanbel, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1419/1998.
• İbn Kesîr, ‘İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kureşî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘azîm. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1422/2001.
• Karaman, Fikret vd. Dini Kavramlar Sözlüğü. Ankara: DİB Yayınları, 2006.
• Karaman, Hayrettin. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: Nesil Yayınları, ts.
• Kârî, Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. Fethu bâbi’l-‘inâye bi-şerhi’n-Nükâye. Beyrut: Dârü’l-Erkâm, ts.
• Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâi‘u’s-sanâ‘i fî tertîbi’ş-şerâi‘. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2010.
• Kaya, Eyyüp Said. “Nâdirü’r-rivâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/278-280. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. 32/278-279.
• Kaya, Eyyüp Said. “Zâhirü’r-rivâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/101-102. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kaya, Osman. “Tevbe Suresi, 9/60. Ayet Bağlamında Zekâtın Sarf Yerlerinden Müellefe-i Kulub Örneği”. Uluslararası Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Dergisi 42/6 (Eylül 2019), 2790-2801.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleymân. Ketâ’ibu A‘lâmi’l-ahyâr min fukahâ’i mezhebi’n-Nu‘mâni’l-muhtâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, arşiv no: 690.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli, çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: DİB Yayınları, 2010.
• Kümillâî, Muhammed Hıfzurrahmân b. Muhibbirrahmân. el-Büdûrü’l-mudiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Kahire: Dârü’s-Sâlih, 1439/2018.
• Leknevî, Muhammed Abdulhayy. el-Fevâidu’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, ts.
• Mahmasânî, Subhî. “İslam Hukuku’nun Tedvini”. çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1985), 313-328.
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâde el-Guneymî. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. İstanbul: Şifa Yayınevi, 2017.
• Müslim, Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’s-sahîh. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2018.
• Özel, Ahmet. “Hanefî Literatürünün Oluşumu”. İmâm-ı A‘zam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi Sempozyumu, ed. İbrahim Hatiboğlu. 1/361-376. Bursa: Kurav Yayınları, 2005.
• Rumeylî, Abdulhakîm. Tağayurü’l-fetvâ fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2017.
• Semerkandî, Alâüddîn Muhammed b. Ahmed. Tuhfetü’l-fukahâ’. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009.
• Sivâsî, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd. Şerhu fethi’l-Kadîr ‘ala’l-Hidâye şerhi Bidâyeti’l-mübtedî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2017.
• Şa‘bân, Zekiyüddîn. İslam Hukuk İlminin Esasları. çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Şâtıbî, İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed. el-Muvâfakât. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1432/2011.
• Şeybânî, Muhammed b. el-Hasen. el-Asl. thk. Mehmet Boynukalın. Beyrut: Dârü’bni Hazm, 1433/2012.
• Şimşirgil, Ahmet - Ekinci, Ekrem Buğra. Ahmed Cevdet Paşa ve Mecelle. İstanbul: Beylik Yayınları, 2015.
• Tahtâvî, Ahmed b. Muhammed b. İsmâ‘îl, Hâşiyetü’t-Tahtâvî ‘ala Merâki’l-felâh şerhi Nuri’l-izâh. İstanbul: el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye, ts.
• Taş, Aydın. “Şeybânî, Muhammed b. Hasan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/38-42. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafâ. Miftâhu’s-saʿâde ve misbâhu’s-siyâde. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1405/1985.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ b. Sevre. es-Sünen. Mısır: Mektebetü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Zeydân, Abdulkerîm. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2012.
• Zeylaî, Fahruddîn Osmân b. Alî b. Mihcen b. Yûnus. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2010.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuh. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2012.