Arap Belâgat Literatürü

Yıl 2022, Sayı: 11, 111 - 137, 15.06.2022

Mehmet Sıdık Özalp

https://doi.org/10.54958/iiad.1099672

Öz

Kökleri kadim medeniyetlere dayandırılan Arap belâgat ilmi; Câhiliyye, İslam’ın ilk dönemleri ve Emevî Devleti süresince şiir ve hitâbet gibi doğal mecralarla toplum nezdinde varlığını sürdürmüştür. Abbâsî Devleti’nin kuruluşuyla Arap belâgat ilmi de farklı medeniyetlerin etkileşimleri sonucunda değişik kaynaklardan beslenmek üzere gelişmeye devam etmiştir. İslâm ve Arap devletlerinin sınırları genişlemesiyle beraber farklı coğrafya ve medeniyetlere göre Arap belâgat ilminde değişik akımlar ortaya çıkmıştır. Hicri yedinci yüzyıla gelindiğinde belâgat ilmi, Sekkâkî’nin dil ilimlerini ihtiva eden Miftâhu’l-‘ulûm isimli eseriyle; meânî, beyân ve bedî‘ olmak üzere üç değişik ilme ayrılarak, oluşum sürecini tamamlamıştır. Sekkâkî’ye kadar dikey bir şekilde yükselişini sürdüren belâgat ilmî, Sekkâkî’nin bu eseriyle yükselişini tamamlamış olup yatay olarak gelişimini devam ettirmiştir. Bu süreçte Ferrâ’dan (ö. 207/822) Me‘ânicî’ye (ö. 990/1582) kadar Arap edebî tenkit ve belâgat alanlarında yetkin âlimler tara-fından çok sayıda eser, şerh, telhîs ve haşiyeler kaleme alınmıştır. Bu bağlamda bu âlimler, belâgat ilminin oluşum, yükseliş ve genişleme süreçlerinde etkin bir şekilde rol oynamışlardır. Bu çerçevede belâgat alanında zengin bir literatür ortaya çıkmıştır. Bu münasebetle alanda oluşturulan söz konusu literatür, tarafımızca incelenmek üzere çalışmanın konusu yapılmıştır. Çalışmaya başlamadan önce, giriş kısmında ülkemizde yapılmış benzer çalışmalara değinmek üzere çalışmanın ayrıt edici özellikleri açıklanmıştır. Ayrıca belâgat sözcüğünün lügavî ve istilâhî tanımları da yapılmıştır. Belâgat alanında kaleme alınan eserler tanıtılırken, yazarları hakkında da gerekli ve önemli bilgiler aktarılmaya çalışılmıştır. Böylece Arap belâgat ilminde literatür taraması yapmak isteyenler için bir rehber mahiyetinde olması hedeflenmiştir. Çalışmamızın konusu olan Arap belâgat literatürü; Kur’ân Etrafında Yapılan Çalışma-lar, Dil ve Edebî Alanında Yapılan Çalışmalar, Edebî Tenkit Alanında Yapılan Çalışmalar, Doğrudan Belâgat Alanında Yapılan Çalışmalar ve Diğer Çalışmalar olmak üzere beş ayrı kategori-de incelenmiştir. Literatür incelemesinden sonra, konunun özetlenerek sonuç kısmına ya-zılmasıyla çalışma bitirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Edebiyatı, Belâgat, Belâgat Literatürü, Meânî, Beyân, Bedî‘

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

Yok

The Literature of Arab Rhetoric

Öz

The science of Arabic eloquence, which dates back to ancient civilizations, maintained its existence in front on the society with natural channels such as poetry and eloquence areas during the Jahiliyya and early periods of Islam and the Umayyad state. With the establish-ment of the Abbasid state, as well the Arabic eloquence keepin to evolving as feeding from different sources due to the interactions of different civilizations. With the expansion of the borders of the Islamic and Arab states, different schols have emerged in Arabic rheto-ric according to different geographies and civilizations. By the seventh century of Hijri, the science of eloquence was divided into three different sciences, namely meânî, beyân and bedî, with Sekkakî's work called Miftâhu'l-'ulûm, which includes linguistics. so the science of elequence was completed its formation process. The science of eloquence, which continued to rise vertically until Sekkaki, completed its rise with this work of Sekkaki and continued its development horizontally. From Ferrâ (d. 207/822) to Me'ânicî (d. 990/1582) in this process a lot of works, interpretations, footnotes and summaries were written by competent scho-lars in the fields of Arabic literary criticism and rhetoric. In this context, these scholars played an active role in the formation, rise and expansion processes of the science of eloquence. In this way, a rich literature has arise in the field of eloquence. For this reason, the aforementioned literature, which was created in the field, was made the subject of this study to be examined. Before starting the study, similar studies conducted in our country were mentioned in the introduction and the distinctive features of this study were also pointed out. In addition, the dictionary and term definitions of the word belagah are expla-ined. While the works written in the field of eloquence were introduced, necessary and important information about their authors was tried to be conveyed. Thus, it is aimed that this study will be a guide for those who want to search the Arab eloquence literature. The Arab eloguence literature which is the subject of our study were examined in five different categories as Studies done around the Qur'an, studies in the field of language and literature, studies in the field of literary criticism, studies directdone in the field of eloquence and other studies.

Anahtar Kelimeler

The Arab Literature, The Eloquence, The Eloquence Literature, The Meânî, The Bayân, The Bedî‘

Proje Numarası

Yok

Kaynakça

• Abbas, Târihu’l-nakdi’l-edebî ‘inde’l-Arab nakd-u’ş-şi’r mine’l-karni’s-sânî hatta’l-karni’s-sâmin el-hicrî. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 4. Basım, 1404/1983.
• Arfa, Abdulazîz Abdulmu‘tî. Kadiyetu’l-i‘câzi’l-Kur’ânî ve eseruhâ fî tedvînı’l-belâgatı’l-Arabiyye. b.y: Âlimu’l-Kutub, 1. Basım, 1405/1985.
• Askalânî, Ahmed b. Ali. ed-Dureru’l-kâmine fî a‘yâni’l-mi’eti’s-sâmine. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Askalânî, Şihâbuddîn Ahmed b. Ali. Lisânu’l-mizân. nşr. Abdulfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiye, 1. Basım, 1423/2002.
• Asmaî, Abdulmelik b. Kurayb. Kitâb-u fuhûleti’ş-şu‘arâ. nşr. Oryantalist Charles C. Torrey. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-Cedîd, 2. Basım, 1400/1980.
• Atîk, Abdulazîz. Fî’l-belâgati’l-Arabiyye ilmu’l-bedî‘. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, ts.
• Atîk, Abdulazîz. Fî’l-belâgati’l-Arabiyye ilmu’l-beyân. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, 1405/1985.
• Aydın, İbrahim Hakkı. “Molla Fenârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/245-247. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Bağdâdî, Muhammed b. Haydar. Kânûn’l-belâga fî nakdi’n-nasr-ı ve’ş-şi‘r. nşr. Muhsin Ğayyâd ‘ucîl. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 2. Basım, 1409/1989.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib. İ‘câzu’l-Kur’ân. nşr. Seyid Ahmed Sakr. 1 Cilt. Kahire: Dâru’l-‘Me‘ârif, 3. Basım, 1374/1954.
• Besyûnî, Abdulfettâh Feyûd. ‘İlmu’l-bedî‘ dirâsetun târîhiyye ve fennîyye li usûlı’l-belâga ve mesâılı’l-bedî‘. Kahire: Muessesetu’l-Muhtâr li’n-neşri ve’t-tevzi’, 4. Basım, 1436/2015.
• Câhiz, Ebû ‘Usmân Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-tebyîn. nşr. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 7. Basım, 1418/1998.
• Câhiz, Ebû ‘Usmân Amr b. Bahr. Kitâbu’l-Hayevân. nşr. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 8 Cilt. Mısır: Mektebetu ve Matba‘atu Mustafa el-Bâbî, 2. Basım, 1384/1965.
• Cumahî, Muhammed b. Sellâm el-Cumahî. Tabakâtu’ş-şu‘arâ. nşr. Taha Ahmed İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiye, 1422/2001.
• Curcânî, Ali b. Abdulazîz. el-Vesâte beyne’l-Mutenebbî ve husûmih. nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî-Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. b.y: Matba‘atu Îsâ el-Bâbî, 1386/1966.
• Dayf, Şevkî. el-Belâga tatavvur ve tarih. Kahire: Dâru’l-Maârif, 9. Basım, 1965.
• Demirayak, Kenan. Arap-İslam Edebiyatı Literatür Bilgisi. İstanbul: Cantaş Yayınları, 2016.
• Dehhân, Muhammed Sami. Kudemâ’ ve mu‘âsirûn. Mısır: Dâru’l-Fikir, 1381/1961.
• Es‘ad, Abdulkerim Muhammed. el-Vesît fî tarihi’n-nahvi’l-Arabî. Riyad: Dâru’ş-Şivvâf, 1. Basım, 1992.
• Ferâhîdî, Halil b. Ahmed. Kitâbu’l-‘ayn. nşr. Abdulhamid Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1424/2003.
• Feyrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya‘kûb. el-Bulga fî terâcimi e’immti’n-nâhv ve’l-luga. nşr. Muhammed el-Mısrî. 1 Cilt. Dımaşk: Dâru Se‘duddîn Li’t-Tebâ‘a ve’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, 1. Basım, 1421/2000.
• Güler, İsmail (ed.). İslam Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Hacî Hâlife, Mustafa b. Abdullah. Keşfu’z-zunûn ‘an esâmi’l-kutubi ve’l-funûn. nşr. Mehmet Şerafettin Yaltkaya-Kilisli Rıfat Bilge. 2 Cilt. Beyrut: Daru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Hacî Hâlife, Mustafa b. Abdullah. Sulemu’l-vusûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. nşr. Ekmeluddîn İhsanoğlu. 6 Cilt. İstanbul: Yıldız Şirketi, 2010.
• Hafâcî, Muhammed Abdulmun‘im. Masâdiru’l-mektebeti’l-edebiyye. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1. Basım, 1412/1992.
• Hamevî, Şihâbuddîn Yâkût b. Abdullah. Mu‘cemu’l-udebâ’. nşr. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1993.
• Hüseyin, Tâhâ. Mukaddimet-u Kitâbu nakdi’n-nesr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1400/1980.
• İbn Ebı’l-İsba‘, Abdulazîm b. Abdulvahîd. Tahrîru’t-Tahbîr fî sınâati’ş-şi‘r-ı ve’n-nesr-ı ve beyân-ı i‘czi’l-Kur’ân. nşr. Hafnî Muhammed Şeref. Kahire: Lecnet-u İhyâ’ı’t-Turâsı’l-İslâmî, 1416/1995.
• İbnu’l-Esîr, Diyâuddîn. el-Meselu’s-sâir fî edebi’l-kâtib-ı ve’ş-şâ‘ir. nşr. Ahmed el-Hûfî-Bedevî Tabâne. 4 Cilt. Kahire: Dâr-u Nahda, 2. Basım, ts.
• İbn Haldun. Veliyuddîn Abdurrahman b. Muhammed. el-Mukaddime. nşr. Abdullah Muhammed ed-Derviş. 2 Cilt. Dımaşk: Dâr-u Ya‘rab, 1425/2004.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Muslim. Te’vîlu muşkili’l-Kur’ân. nşr. Seyid Ahmed Sakr. b.y: el-Mektebetu’l-‘İlmiyye, ts.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Muslim. Edebu’l-kâtib. nşr. Muhammed ed-Dâlî. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, ts.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Muslim. eş-Şi‘ru ve’ş-şu‘arâ'. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir. 1 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1377/1958.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Muslim. Halifeler ve Siyaset. çev. Kadir Erbil. Samsun: Ma’ruf Yayınları, 2017.
• İbnu’l-Mu‘tez, Ebu’l-Abbas Abdullah. Kitâbu’l-bedî‘. nşr. İrfan Matarcî. Beyrut: Muessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, 1. Basım, 1433/2012.
• İbnu’n-Nedîm, Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk. el-Fihrist fî ahbâri’l-‘ulemâ’i’l-musannifîn mine’l-kudemâ ve’l-muhaddisîn ve esmâi kutubihim. nşr. Ridâ Tâcuddîd. b.y: y.y, ts.
• İbn Veheb, İshak b. İbrahim b. Süleyman. el-Burhân fî vucûh-i’l-beyân. nşr. Hafnî Muhammed Şeref. Kahire: Mektebetu’ş-Şebâb, 1389/1969.
• İbn Vekî‘, Ebû Muhammed Hasen b. Ali. el-Munsif fî nakdi’ş-şi‘r ve beyân-ı serikâtı’l-Mutenebbî ve muşkıl-ı şi‘rih. nşr. Muhammed Rıdvân ed-Dâye. Dımaşk: Dâr-u Kutaybe, 1402/1982.
• Kartâcî, Ebu’l-Hasen Hâzım. Minhâc-u’l-bulegâ’ ve sirâc-u’l-udebâ’. nşr. Muhammedu’l-Habib İbnu’l-Hoca. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 3. Basım, ts.
• Kayrevânî, Ebû Alî el-Hasen b. Reşîk. Dîvân-u İbn-i Reşîki’l-Kayrevânî. nşr. Abdurrahman Bâgî. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1409/1989.
• Kazvînî, Muhammed b. Abdurrahman Celâluddîn, el-Îdâh fî ‘ulûmi’l-belâga. nşr. Muhammed Abdulmun‘im Hafâcî. B.y: Dâr-u İhyâı’l-Kutubı’l-Arabiyye, 2. Basım, 1372/1953.
• Kılıç, Hulusi. “Belâgat, Edebiyat kaideleri ve edebî sanatlarla ilgili me‘ânî, beyân ve bedî’i içine alan ilim dalı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/380-383. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Kudâme, Kudâme b. Ca‘fer. Kitâb-u nakd-ı’ş-şi’r. İstanbul: Matbaatu’l-Cevâib, 1. Basım, 1302/1884.
• Kureşî, Ebû Zeyd Muhammed b. Ebi’l-Hattâb. Cemheret-u eş‘ârı’l-Arab fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm. nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî. Mısır: Nahdat-u Mısır, ts.
• Matlûb, Ahmed. Dirâsâtun belâgiyye ve nakdiyye. Bağdat: Dâru’r-Reşîd, 1400/1980.
• Matlûb, Ahmed. el-Belâga ‘inde’s-Sekkâkî. Bağdat: Mektebetu’n-Nahda, 1. Basım. 1384/1964.
• Muberred, Muhammed b. Yezîd. el-Kâmil fi’l-luga ve’l-edeb. nşr. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 3. Basım, 1417/1997.
• Mubârek, Mâzın. el-Mûcez fî târihi’l-belâga. b.y: Dâru’l-Fikir, ts.
• Nehşelî, Ebû Muhammed Abdulkerim b. İbrahim. İhtiyâru’l-mumti‘ fî ilmi’ş-şi‘r ve amelih. nşr. Mahmut Şakir el-Kattân. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kutub, 2. Basım, 2006.
• Özalp, Mehmet Sıdık. Bedruddîn b. Mâlik ve Belâgat İlmindeki Yeri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed b. ‘Umer. Nihâyetu’l-icâz fî dirâyeti’l-i‘câz. nşr. Nasrullâh Hacımüftüoğlu. Beyrut: Dâr-u Sâdır, 1. Basım, 1424/2004.
• Reşîd, Aklân Abdulhâdî-Ali, Muhammed Cevâd. “Sahîfet-u Bişr b. Mu‘temir dirâsetun tahlîliyye”. Tikrit Üniversitesi Beşerî İlimler Dergisi 19/12 (2012), 143-183.
• Sa‘leb, Ebu’l-Abbas Ahmed. Kavâ‘id-u’ş-şi‘r. nşr. Muhammed Abdulmun‘im el-Hafâcî. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyyetu’l-Lubnaniyye, 1. Basım, 1417/1996.
• Sekkâkî, Sirâcuddîn Ebû Ya‘kûb Yusuf b. Ebî Bekir. Miftâhu’l-‘ulûm. nşr. Na‘îm Zerzûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 1407/1987.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-turâsi’l-Arabî /‘ilmu’l-luga. çev. Mustafa Arfa, 2 Cilt. b.y: Cami‘etu’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslamiye, 1408/1988.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahman. Buğyetu’l-vu‘ât fî tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nuhât. nşr. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 2 Cilt. b.y: Dâru’l-Fikir, 2. Basım, 1399/1979.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. el-Bedru’t-tâli‘ bi mehâsını men be‘de’l-karnı’s-sâbı‘. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbı’l-İslâmî, 1348/1930.
• Tabâne, Bedevî. el-Beyânu’l-Arabî dirâsetun fî tatavvuri’l-fikreti’l-belâgiyye ‘inda’l-Arab ve menâhicihâ ve mesâdirihâ’l-kubrâ. Riyad: Dâru’r-Rifâ‘î-Cidde: Dâru’l-Menâre, 7. Basım, 1408/1988.
• Turan, Şerafettin. “Kemalpaşazâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/238-240. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Yalar, Mehmet. el-Hatîb el-Kazvînî ve Belâgat ilmindeki Yeri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Taşköprü-zâde Ahmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/151-151. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Zemahşerî, Mahmud b. ‘Umer. Esâsu’l-belâga. nşr. Muhammed Bâsil ‘uyûnu’s-sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1419/1998.
• Zemahşerî, Mahmud b. ‘Umer. Tefsîru’l-keşşâf ‘an hakkâik-ı gavâmidı’t-tenzîl ve ‘uyunu’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl. nşr. Halil Me’mûn Şîmâ. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 3. Basım, 1430/2009.
• Zemlekânî, Kemâluddîn Abdulvahid b. Abdulkerim. et-Tibyân fî ‘ilmi’l-beyân el-mutli‘ ‘alâ i‘câzi’l-Kur’ân. nşr. Ahmed Matlûb-Hadîce el-Hadîsî. Bağdat: Matba‘atu’l-‘Ânî, 1. Basım, 1383/1964.
• Zencîr, Muhammed Rifat. Mebâhisun fi’l-belâga ve i‘câzi’l-Kur’ani’l-Kerim. Dubai: el-Mesâhim, 2007.
• Zeydân, Corcî. Târîhu adâbi’l-lugati’l-Arabiyye. Kahire: Muesseset-u Hindâvî li’t-ta‘limi ve’s-sekâfe, ts.
• Ziriklî, Hayruddîn. el-A‘lâm kâmûs-u terâcim li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arab ve’l-musta‘rebîn ve’l-musteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlmi li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.