Institutional Analysis of Science and Technology Policies in Turkey: 1923-1960 Period

Yıl 2024, Cilt: 26 Sayı: 1, 202 - 224, 29.06.2024

Bengü Doğangün Yasa

Öz

The Industrial Revolution, considered one of the most important turning points in history, emerged after a structural renewal process that included the intensive use of scientific knowledge. With this process, which can be called the integration of science and industry, the nature of the cooperation between economics and science and technology has become very decisive in terms of economic development. The dynamic structure of capitalism based on economic growth and scientific development has led to an increase in the importance of policies that enable scientific development. In Turkish economic history, science policy appears together with the transition to a planned economy, both in concept and practice. TUBITAK was founded on the need for an institutional mechanism in an effort to organize scientific and technological activities at that time. However, before this institutionalization, there were practices that could be described as a science policy. The main purpose of this study is to define the unique dimensions of the applied science and technology policies by analyzing the institutional mechanisms that began to form with the establishment of the Republic, in the absence of an official science and technology policy. These practices, especially in areas such as agriculture, industry and education, where scientific and technological transformation can be observed, point to the existence of a science policy that could not be described as passive before 1960. Close monitoring and systematic implementation of modern institutional mechanisms in the agricultural and industrial production process constitute the most prominent elements of institutional analysis.

Anahtar Kelimeler

Science, Technology, History of Science, Industrialization

Türkiye’de Bilim ve Teknoloji Politikalarının Kurumsal Çözümlemesi: 1923-1960 Dönemi

Öz

Tarihin en önemli dönüm noktalarından biri olarak kabul edilen Sanayi Devrimi, bilimsel bilginin yoğun kullanımını içeren yapısal bir yenilenme süreci sonrasında ortaya çıkmıştır. Bilim ve sanayinin bütünleşmesi olarak adlandırılabilecek bu süreçle birlikte İktisat biliminin, bilim ve teknoloji ile girdiği işbirliğinin niteliği iktisadi gelişim açısından oldukça belirleyici olmuştur. Kapitalizmin iktisadi büyüme ve bilimsel gelişme temeline dayalı dinamik yapısı, bilimsel gelişmeyi mümkün kılan politikaların öneminin artmasına neden olmuştur. Türkiye iktisat tarihinde bilim politikası hem kavram hem de pratik olarak planlı ekonomiye geçişle beraber karşımıza çıkmaktadır. TÜBİTAK bu tarihlerde bilimsel ve teknolojik faaliyetleri düzenleme çabası içerisinde kurumsal bir mekanizma ihtiyacı üzerine kurulmuştur. Ancak bu kurumsallaşmanın öncesinde de bir bilim politikası olarak nitelenebilecek uygulamaların varlığına rastlanmaktadır. Bu çalışmanın temel amacı, resmi bir bilim ve teknoloji politikasının yokluğunda, Cumhuriyetin kurulmasıyla oluşmaya başlayan kurumsal mekanizmaların çözümlenerek, uygulanmış olan bilim ve teknoloji politikalarının özgün boyutlarını tanımlamaktır. Özellikle bilimsel ve teknolojik dönüşümün gözlemlenebildiği tarım, sanayi ve eğitim gibi alanlara ait bu uygulamalar, 1960 yılı öncesinde edilgen olarak nitelenemeyecek bir bilim politikasının varlığına işaret etmektedir. Tarımsal ve sınai üretim sürecinde modern kurumsal mekanizmaların yakın takibi ve sistemli biçimde uygulanışı kurumsal çözümlemenin en belirgin unsurlarını teşkil etmektedir. Eğitim alanındaki yenilikler ise bilimsel ilerlemenin temelini teşkil etmekte, aynı zamanda uygulanan politikaların sürekliliğini sağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bilim, Teknoloji, Bilim Tarihi, Sanayileşme

Kaynakça

• Açıkgöz, B. & Ünlü, T. (2007). Zonguldak Yüksek Maadin ve Sanayi Mektebi Kongresi. Madencilik Bülteni, 102-104.
• Akagündüz, Ü. (2016). Sanayi Devrimi ve Sanayileşme. İçinde: İ. Güven (Ed.), Uygarlık Tarihi (ss. 422-431). Ankara: Pegem Akademi.
• Akagündüz, Ü. (2021). Cumhuriyet’in İlk Yıllarından Bir Ziraat Dergisi: Tarla ve Bahçe (1924-1925). İçinde: N. Tüzün (Ed.), 13. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Tarih Araştırmaları (ss. 115-166). Ankara: İksad Publications.
• Akbaş, M. (2003). Einstein'ın Görelilik Teorisini Türkiye'ye Tanıtanlar (II): Hüsnü Hamid [Sayman]. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 5(1), 51-68.
• As, E. & Bacanlı, H. (2022). Askeri Teknik Sınıflar Tarihi İçin Önemli Bir Kaynak: Fen Kıtaatı Mecmuası (Fen Kıtaları Mecmuası/Fen Kıtaları Dergisi). Turkish Journal of War Studies 3(2), 190-229.
• Bağcı, S. A. & Özer, İ. (2021). Türkiye Tohumculuğunun Tarihsel Gelişimi, Mevcut Durumu, Problemleri ve Çözüm Önerileri. Iğdır Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 11(Özel Sayı), 3559-3572.
• Baştuğ, S. (2016). Türkiye’ye Gelen Alman Kimyacıların Göreve Başlamalarının 100. Yılı. Kimya & Sanayi, 2(6), 1-6.
• Bernal, J. D. (2009). Tarihte Bilim. İstanbul: Evrensel Yayınları.
• Bernal, J. D. (2011). Bilimin Toplumsal İşlevi. İstanbul: Evrensel Yayınları.
• Braudel, F. (2006). Uygarlıklarım Grameri. İstanbul: İmge Yayınları.
• Callinicos, A. (2014). Emperyalizm ve Küresel Ekonomi Politik. Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Çankaya, M. (2018). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Sanayi, Bilim ve Teknoloji Yayıncılığı Örneği: Fen ve San’at Mecmuası. Erdem, (74), 5-34.
• Çevik, M. (2022). Muallimler Mecmuasındaki Halk Bilimi Yazıları. Türklük Bilimi Araştırmalar, (51), 43-60.
• Çiftçi, C. Y. (2008). Kuruluşunun 75. Yılında Yüksek Ziraat Enstitüsü (1933-1948). Ankara: A.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları.
• Dalay, F. (1988). Atatürk, Ankara Orman Çiftliği’ni Nasıl ve Niçin Kurdu? Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 4(11), 503-510.
• Delhi Science Forum. (1989). The Notion of Science According to Bernal. Social Scientist, 17(3/4), 3–12.
• Demirel, M. & Doğanay, F. K. (2011). Osmanlı’da Ziraat Eğitimi: Halkalı Ziraat Mektebi. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(21), 183-199.
• Doğangün Yasa, B. (2019). Türkiye İktisat Tarihinde Petrol Politikalarının Gelişimi: Cumhuriyet Döneminden Yeni Kurumsal Sürece. Turkish Studies-Social Sciences, 14(4), 1547-1561.
• Dölen, E. (2021). Zonguldak Maden Teknisyen Mektebi (1940-1949). Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 22(1), 1-66.
• Engin, T. & Özkan, Y. Z. (2013). MTA’nın Maden Arama Tarihçesi (1935-2002). MTA Doğal Kaynaklar ve Ekonomi Bülteni, 16, 17- 33.
• Eşiyok, B. A. (2017). Dünyada ve Türkiye’de Bilim ve Teknoloji: Türkiye İçin Bir Kalkınma Stratejisi Önerisi. HBT Akademi e-Kitapları.
• Etibank Kanunu (1935). Kanun No: 2805, Resmi Gazete; 22/06/1935, Sayı: 3035.
• Fletcher, J. (1985). Integrative History: Parallels and Interconnections in the Early Modern Period, 1500-1800, Journal of Turkish Studies, 9(1), 37-58.
• Freeman, C. & Soete, L. (2004). Yenilik İktisadı. Ankara: Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu.
• Günergün, F. (1995). Darülfünün Fünun (Fen) Fakültesi Mecmuası (1916-1933). Osmanlı Bilimi Araştırmaları, (1), 285-349.
• Günergün, F. (2008). Darülfünun Kimya Eğitiminde Reform: I. Dünya Savaşı Yıllarında İstanbul’a Gelen Üç Alman Kimyager. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 10(1), 47-90.
• Hobsbawm. E. J. (2008). Sanayi ve İmparatorluk. Ankara: Dost Yayınları.
• İhsanoğlu, E. (1989). Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn Başhocası İshak Efendi: Hayatı ve Çalışmaları Hakkında Arşiv Belgelerine Dayalı Bir Değerlendirme Denemesi. Belleten, 53(207-208), 735-768.
• İhsanoğlu, E. (2013). Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji. İçinde: E. Yörükoğulları, & E. İhsanoğlu, (Ed.), Bilim ve Teknoloji Tarihi (ss. 174-204). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• İnal, V. (2011). The Eighteenth and Nineteenth Century Ottoman Attempts to Catch Up with Europe. Middle Eastern Studies, 47(5), 725-756.
• İnalcık, H. (2020). Rönesans Avrupası Türkiye’nin Batı Medeniyetiyle Özdeşleşme Süreci. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İnönü, E. (2004). Bilimsel Devrim ve Türkiye. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 5(2), 103-116.
• JMO (Jeoloji Mühendisleri Odası) (1996). Etibank. Kamu Kurumları ve Jeoloji Mühendisliği Hizmetleri Dizisi-III, 96-4.
• Kadıoğlu, S. (2015). Türkiye’de Bilimin Popülerleşmesi ve Maddiyat Dergisi. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 16(2), 33-51.
• Kaştan, Y. (2020). Atatürk Dönemi Tarım Alanında Devletçilik Uygulamaları ve Antalya. Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, 7(14), 175-194.
• Kömürlü, E. (2019). 1960'lara Kadar Türkiye'de İlk Üniversitelerin Kuruluşları, Üniversite Araştırmaları Dergisi, 2(1), 35-42.
• Küçük, S. (2013). Türkiye’de Bilimin Popülerleştirilmesi Sürecinde Süreli Yayıncılığın Rolü: ‘Fen Âlemi Örneği’ (1925-1926). CTAD, (17), 187-218.
• Malche, A. (1939). İstanbul Üniversitesi Hakkında Rapor. T. C. Maarif Vekilliği.
• McClellan III, J. E. & Dorn, H. (2016). Dünya Tarihinde Bilim ve Teknoloji. Ankara: Akılçelen Kitaplar.
• MTA Kanunu (1935). Kanun No: 2804, Resmi Gazete; 22/06/1935, Sayı: 3035.
• MTA (1936). MTA’nın Çıkış Amacı, MTA Mecmuası, 1.
• MTA (1937). Türkiye’de Mevcut Yeraltı Zenginliklerinin Tetkiki ve İşletilmesi Hususundaki Jeolojik Tetkiklerin Ehemmiyeti. MTA Mecmuası, 7, 13-16.
• MTA (1937b). Etütler Beynelmilel Jeoloji Kongresi, MTA Mecmuası, 9.
• MTA (1940). Dokümantasyon Madenlerde Amele Randımanı. MTA Mecmuası, 19, 248-255.
• Namal, Y. & Karakök, T. (2011). Atatürk ve Üniversite Reformu (1933). Yükseköğretim ve Bilim Dergisi. 1(1), 27-35.
• Namal, Y. (2012). Türkiye’de 1933–1950 Yılları Arasında Yükseköğretime Yabancı Bilim Adamlarının Katkıları, Yükseköğretim ve Bilim Dergisi, 2(1), 14-19.
• Okay, C. (2004). Eski Harfli Mühendislik Dergileri. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2(4), 629-640.
• Ortaylı, İ. (2005). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sayılı, A. (1985). Batılılaşma Hareketimizde Bilimin Yeri ve Atatürk. Erdem, 1(1), 11-24.
• SBB (Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı) (2019). On Birinci Kalkınma Planı. Ankara.
• Seyhan, S. (2014). Türk İktisat Tarihinin Önemli Bir Kaynağı: İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası. Atatürk İletişim Dergisi, (6), 165-174.
• Sümerbank Kanunu (1933). Kanun No: 2262, Resmî Gazete; 11/6/1933, Sayı: 2424.
• TBMM Z. C. (TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ ZABIT CERİDESİ) (1927). 51. İçtima, 12.04.1927, Devre II, Cilt 31.
• TBMM Z. C. (1961). T. C. Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi. Doksanıncı Birleşim, 24.7.1961, Cilt 6.
• Tekeli, S. T. (1947). Köylerimizde Teknik Bilgi Meselesi. Özleyiş Dergisi, 4.
• Tekeli, İ. & İlkin, S. (1988). Devletçilik Dönemi Tarım Politikaları (Modernleşme Çabaları). Der. Şevket Pamuk ve Zafer Toprak, Türkiye’de Tarımsal Yapılar 1923-2000 (37-89) içinde. Ankara: Yurt Yayınları.
• Tekeli, İ. & İlkin, S. (2014). İktisadi Politikaları ve Uygulamalarıyla İkinci Dünya Savaşı Türkiye’si. 2.Cilt, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Tekeli, İ. (2019). Cumhuriyet Dönemi Boyunca Kırsalın Geçirdiği Dönüşüm ve Kırdan Kopuş, Efil Journal, 2(6), 8-49.
• Tezel, Y. S. (2002). Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tokgöz, E. (2000). 19. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi. H.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 18(2), 365-376.
• Toprak, Z. (2015). Sanayiden ve Emekten Yana Bir Dergi: Sanayi Mecmuası. Toplumsal Tarih, (253), 72-82.
• Türk Mühendisler Ocağı. (1925). Türk Mühendisler Ocağının Fen Mecmuası-Revue Technique de l'Association des Ingeniéurs Turcs, 1 ve 2.
• Türkcan, E. (2009). Dünya’da ve Türkiye’de Bilim, Teknoloji ve Politika. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları. Uçak, İ. (2001). Demiryolları Mecmuası ve Demiryolcu Dergileri. Kebîkeç, (11), 251-. 277.
• Ulu, C. (2014). 1416 sayılı Ecnebi Memleketlere Gönderilecek Talebe Hakkında Kanun ve Cumhuriyetin İlk Yıllarındaki Uygulamaları. Tarih Okulu Dergisi, 2014(XVII), 495-525.
• Ülgür, M. M. (2003). İstanbul Teknik Üniversitesi Elektrik-Elektronik Fakültesinin tarihçesi (Fakülte haline gelinceye kadar), İTÜ Dergisi D: Mühendislik, 2(4).
• World Economic Forum. (2020). The Global Competitiveness Report. Erişim adresi: https://www.weforum.org/publications/the-global-competitiveness-report-2020/. Erişim tarihi: 10.01.2024.
• Yıldırım, S. (2008). Osmanlı’dan Cumhuriyete Bir Bürokrat ve Siyasetçi: Mehmet Sabri Toprak (1878-1938). Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 24(71), 513-542.
• Yörükoğulları, E. (2013). Tarih Öncesi Çağlarda Bilim ve Teknoloji. İçinde: E. Yörükoğulları, & E. İhsanoğlu, (Ed.), Bilim ve Teknoloji Tarihi (ss. 2-27). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Yurtoğlu, N. (2017). Türk Savunma Sanayiinde Girişimci Bir Kuruluş: Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu (MKEK) 1950-1960. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 16(31), 81-112.
• Yücel, İ. H. (1997). Bilim ve Teknoloji Politikaları ve 21. Yüzyılın Toplumu. Ankara: DPT Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü.
• Zarakolu, A. (1958). Türkiye'nin Maden ve Enerji Ekonomisinde Etibank. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 15(1), 165-194.
• Arşiv Belgeleri:
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi BCA, 30-18-1-2/ 16-82-12.
• BCA, 30-18-1-2/ 73-30-6.
• BCA, 30-18-1-2/ 83-50-16.
• BCA, 30-18-1-1/ 15-57-13.
• BCA, 30-18-1-2/ 14-62-18.
• BCA, 30-18-1-2/ 45-31-10.
• BCA, 30-18-1-2/ 42-6-1.
• BCA, 30-18-1-2/ 57-67-9.
• BCA, 30-18-1-2/ 80-100-7.
• BCA, 30-1-1-0-0/ 77-484-3.
• BCA 30-18-1-2/ 66-57-9.
• BCA 30-18-1-2/ 66-60-1.
• BCA, 490-10-0 / 1191-175-1.
• BCA, 30-18-1-2/ 163-71-18.
• BCA, 30-18-1-2/ 169-17-8.
• BCA, 30-18-1-2/ 172-47-5.
• BCA, 30-18-1-2/ 55-42-18.
• BCA, 30-18-1-2/ 16-74-4.
• BCA, 30-18-1-2/ 14-70-18.
• BCA, 30-18-1-2/ 17-3-14.
• BCA, 490-1-0-0/ 1398-635-1.
• BCA, 30-18-1-2/ 5-47-6.
• BCA, 30-18-1-2/ 17-8-18.
• BCA, 30-18-1-2/ 32-77-2.
• BCA, 30-18-1-2/ 44-27-4.
• BCA, 30-18-1-2/ 25-5-14.
• BCA, 30-18-1-2/ 32-79-14.
• BCA, 30-11-1-0/ 53-5-12.
• BCA, 30-18-1-2/ 56-60-14.
• BCA, 30-18-1-2/ 61-3-1.
• BCA, 30-18-1-2/ 94-17-19.
• BCA, 30-18-1-2/ 135-42-8.
• BCA, 30-18-1-2/ 149-30-19.
• BCA, 30-18-1-2/ 187-44-3.
• BCA, 30-1-0-0/ 34-211-1.
• BCA, 30-18-1-2/ 102-49-7.