TÜRKÇEDE "M"Lİ TEKRARLAR ÜZERİNE

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 2, 60 - 66, 20.12.2019

Hatice Şahin

Öz

Türkçede anlatımı yoğunlaştırmak, anlatım gücünü artırmak için genel olarak güçlendirme, abartma, çoğaltma, genişletme, zenginleştirme terimleriyle de karşılanan pekiştirme işlemi çok çeşitli şekillerde gerçekleştirilebilir. Arapça gramer kitaplarına dayanan eski gramer kitaplarımızdan itibaren değişik terimlerle karşılanan pekiştirmenin Türk dilinde en yaygın yollarından biri ikilemelerdir. İkilemeler üzerine çok sayıda derleme, inceleme çalışmaları yapılmış olsa da konuyla ilgili daha çok çalışmanın yapılması gerektiği ortadadır. Bugüne kadar ikilemeler konusunda çok sayıda çalışma yapılmış olsa da çoğunlukla yeterli olmamış ve bir başlık altında verilen birkaç örnekle geçiştirilme yolu tercih edilmiştir. Tekrarlar ve ikilemeler başlığıyla verilen örnekler; çalışmalarda farklı farklı tasnif edilmiş, kiminde ikileme ve tekrar ayrımı yapılmış, kiminde birlikte ele alınmış, ayrı ele alınanlarda bir yapı kiminde tekrar, kiminde ise ikileme olarak değerlendirilmiştir. Genel olarak anlamı pekiştirmek için kurulduğu kabul edilen ikilemeler, bir taraftan da çeşitli niteliklere sahip iki kelimenin bir araya gelmesi yoluyla yeni bir kelime de türetebilmişlerdir. Bazı araştırmacılar, bu açıdan bakıldığında ikilemeyi yeni bir kelime türeten iki kelime, bir başka deyişle iki kelimeden farklı yeni bir kavramı karşılayan kelime grubu olarak tanımlamışlardır. İkilemelerin en temel özelliği olarak da kalıplaşmalar öne çıkarılmıştır. Tüm bunlara rağmen tanımlamalar ve tasnifler konusunda netlik bulunmamaktadır. İkilemelerin yapıları ve özellikleri hakkında farklı kaynaklarda farklı görüşlere rastlamak mümkündür.
Aslında bu ayrımdaki karışıklıktan önce hangi yapıların ikileme kabul edilip edilmeyeceği konusu bile çalışmalardan hareketle henüz netleşmemiştir. Bu durumun söz konusu yapıların sözdizimi, sözcükbilim, anlambilim konularıyla doğrudan ilgili olması yani çok yönlü olmasıyla ilgisi olmalıdır.
İkilemeler ve pekiştirme konusunun içinde aynı şekilde yeri henüz belli olmayan m’li yapılar da bulunmaktadır. Bu yapıların gerçekten ikileme olup olmadığı, pekiştirmeye katkıda bulunup bulunmadığı; aynı şekilde genel bir kural olarak verilen m türemeli ya da değişmeli yapılarda m ünsüzünün çeşitlenme gösterdiği örnekler üzerinde de çalışmak gerekmektedir. İkilemelerin yapıları ve işlevleri göz önüne alındığında m’li tekrarların pekiştirme konusu içinde alınmaması gerektiği düşünülebilir. Çünkü bu yapılarda söz edilen isim ya da fiil vurgulanmaktan ziyade geçiştirilerek ifade edilmektedir. Anlatımda vurgulanmak istenen, bu yapılarda yer alan isim ya da fiil değildir. Türkçede bütün kelimelerle kurulabilen m’li yapıların konuşma dilinde kullanıldığını belirtmek gerekmektedir. Ayrıca çoğunlukla isimlerle kurulduğu görülse de fiillerle kurulan örnekleri de görülmektedir. Bu örnekleri başka yapılardaki diğer ikilemelerden ayırmak kimi zaman son derece güç, hatta imkânsızdır. Bir kısmı yazı diline de geçen m çeşitlenmesine uğramış tekrarların önemli bir kısmı ikinci kelimesi anlamsız ikilemeler grubunda gösterilmiştir. Bu yapıların ikileme mi tekrar mı olduğu ya da pekiştirme kapsamında yer alıp almadığı konusu haricinde kullanım açısından ilave edilen m sesinde görülen değişiklikler de dikkat çekmektedir.
Yazı diline geçmemiş, sadece ağızlarda kullanılan örneklerin sayısı daha da fazladır. Aslında bu bildirinin çıkış noktası da çalıştığımız Bursa yerli ağızlarında bu örneklerin sayısının çokluğu olmuştur.
Buna göre; Türkçede pekiştirme yolları çok çeşitlidir. Sesler, ekler, kelimeler, söz dizimi unsurları yoluyla değişik pekiştirme yolları kullanılmaktadır. İkilemeler ve tekrarlar da pekiştirmede önemli bir görev üstlenmektedirler. Bazen ikilemelerin arasında sayılıp pekiştirme yollarından biri olarak verilen m’türemeli ya da değişmeli yapılar, aslında pekiştirme işlevi görmemektedir. Daha çok sözü edilenden önemsemeden ya da o ve diğerlerini vurgulamadan anlatmaya yarayan yapılardır. Buna bağlı olarak; bu çalışmada Türkçede m’li yapılar, yukarıda belirtilen noktalar açısından ele alınıp değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Pekiştirme, ikileme, tekrar, m’li tekrar, Türkçe

About Repeats In Turkish Language With “M”

Öz

In order to intensify the expression in Turkish and to increase the expression power, the reinforcement process, which is also met with the terms of empowerment, exaggeration, duplication, expansion and enrichment, can be realized in many different ways. One of the most widespread ways in the Turkish language is the reinforcement of the old grammar books which are based on Arabic grammar books and which are met with different terms from ours. Many compilations on duplicators are based on the fact that more studies on the subject have to be made, even though the studies have been carried out. The examples given in the headings of repetitions and dilemmas are differently classified in the works, Some of them were diluted and separated again, taken together in some studies. In the case of a separate structure, it is evaluated as a repeat, and as a duplication of some. In fact, before the confusion in this division, it is not clear yet whether the structures will be accepted as dilemmas or not. Dilemmas, which are generally accepted to reinforce meaning, can also generate a new word through the combination of two words of various qualities. From this point of view, some researchers define the dichotomy as two words that derive a new word, in other words a group of words that meet a new concept different from two words. Stereotypes have been highlighted as the most basic feature of the dilemmas. Despite all this, there is no clarity in terms of definitions and classifications. It is possible to come across different opinions about the structures and characteristics of the dilemmas in different sources.
In fact, even before the confusion in this distinction, it is not clear whether the structures will be accepted as a dilemma. This situation should be of interest because it is directly related to the syntax, lexicology and semantics of the structures in question, that is, it is versatile.
There are also “m structures” which are not yet known in the same place. Whether these structures are really duplicates, Whether or not it contributes to reinforcement it is necessary to work on examples which are given as a general rule and which show varying degrees of stereotypic or varying structures. Considering the structure and function of the duplicates, it can be considered that m iterations should not be taken within reinforcement. Because the name or verb mentioned in these structures is expressed rather than emphasized. It is not the name or verb in these structures that is intended to be emphasized during the narration. In addition, although it is seen that it is established mostly by nouns, it is also seen that it is established by verbs. It is sometimes extremely difficult and even impossible to distinguish these examples from other dilemmas in other structures. A significant part of the repetition of the "m" voice, some of which is also written in written language, is shown in the second group of meaningless dilemmas. The changes in the added "m" sound in terms of use are also noteworthy, apart from whether these structures are duplicated or repeated, or whether they are included in the reinforcement scope.
The number of samples that have not been translated into written language and used only in the mouths is even greater. In fact, the starting point of this paper was the abundance of these examples in the Bursa dialects.
According to this; The ways of consolidation in Turkish are very diverse. Different ways of reinforcing are used through sounds, affixes, words, syntax elements. Dilemmas and repetitions also play an important role in reinforcing. Sometimes the "m" sound-derived or commutative structures, which are counted among the dilemmas and given as one of the reinforcement ways, do not actually function as reinforcement. Rather, they are structures that are used to tell without mentioning or emphasizing it and others. Consequently; In this study, the structures in Turkish will be discussed and evaluated in terms of the points mentioned above.

Anahtar Kelimeler

Reduplication, handiadyoin, repetition, m structures, Turkish language

Kaynakça

• Abik, A. D. (2010). “Derleme Sözlüğü'nde İkinci Kelimesinin Başında S- Bulunduran Tekrarlar Ve Başka Seslerle Benzer Diğer Tekrarlar”, Ankara Üniversitesi Dil Ve Tarih-
• Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi 17, 1 (2010) 1-27
• Ağakay, M. A. (1953a). İkizlemeler Üstüne, I.II, Türk Dili, S.16-17.
• Ağakay, M. A. (1953b). “Türkçede Kelime Koşmaları”, TDAY Belleten, s.97-104
• Akerson, F. (1982). “Türkçenin Çeviride Tam Değerlendirilemeyen Bir Özelliği İkilemeler”, Çağdaş Eleştiri, Ağustos, s. 49-52
• Akyalçın Necmi. (2005). Türkçe İkilemeler Sözlüğü, Ankara: Anı Yayıncılık.
• Alkaya, E. (2008). “Orta ve Doğu Karadeniz Ağızlarında Görülen İkilemeler Üzerine Bir Değerlendirme”, Turkish Studies, Volume 3/3, Spring.
• Banguoğlu, T. (1990). Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yay.
• Çağatay, S. (1978). “Uygurcada Hendiadyoinler”. Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Çelik Şavk, Ü. (2003). “Kırım Tatarcasında İkilemeler”, Türk Bilig, 2003/6.
• Demircan, Ö. (2012). “Türkçe İkilemenin Özüne Doğru”. Dilbilim, 0 (0), 61-92. Retrieved from http://dergipark.gov.tr/iudilbilim/issue/1090/12381
• Gökşen, E.N. (1953). “Eklemeli Pekiştirme Sıfatları”, Türk Dili, S. 17, Ankara: TDK.
• Güner, D. (2004). “Altay Türkçesinde İkilemeler”, Bilig Kış, Sayı 28.
• Hatipoğlu, V. (1971). “İkileme”, Türk Dil Kurumu Tanıtma Yayınları Dil Konuları Dizisi: 18. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hatipoğlu, V. (1973). Pekiştirme ve Kuralları, Ankara:TDK Yay.
• Hatipoğlu, V. (1981). İkileme, Ankara: TDK Yay.
• Karahan, L. (2014). “Türkiye Türkçesi Ağızlarında –I Zarf-Fiil Ekli İkilemeler”, VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, 30 Eylül-4 Ekim, İstanbul 2013, Bildiri Kitabı.
• Kargı Ölmez, Z. (1997). “Kutadgu Bilig’de İkilemeler”, Türk Dilleri Araştırmaları 7, İstanbul.
• Tietze, A. (1966). “Redublikasyon ve (r) ile Kurulmuş Çift Sözler”, Reşit Rahmeti Arat İçin, TKAE, No:19, Seri 1, A2. Ankara s. 423-429
• Toprak, F. (2005). “Harezm Türkçesinde İkilemeler”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Ege Üniversitesi TDAE, İzmir.
• Tuna, O. N. (1949-50). “Türkçede Tekrarlar I-II”, TDED III, No: 3-4, İstanbul, 1949, s.429-447 ve IV No:1, İstanbul, 1950, 39-81.
• Tuna, O. N. (1986). “Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabii Bir Ünsüz Dizisi”. Türk Dili Araştırmaları Belleten 1982- 1983. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 163-228.
• Türkçe Sözlük 1 A-J (1988). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları. Üstüner, A. (2005). Türkçede Pekiştirme, Elazığ: Fırat Üniv. Yay.
• Yastı, M. (2007). “Türkçe Deyimlerde Geçen İkilemelerin Ses ve Şekil Özellikleri”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 21, Bahar: 132-142. Zülfikar, H. (1995). Türkçede Ses Yansımalı İkilemeler, Ankara: TDK Yay.