Көне ұйғыр және қазіргі қазақ тілдерін құрылымдық тұрғыдан салыстыру («Бүгү Қағанның манихейзмді қабылдауы» атты көне ұйғыр тіліндегі мәтін негізінде)

Yıl 2023, , 47 - 64, 30.06.2023

Shynaray Burkitbayeva

https://doi.org/10.46614/ijous.1310195

Öz

Мақалада көне ұйғыр тілі мен қазіргі қазақ тілі грамматикалық тұрғыдан (грамматикалық талдау жасау негізінде) салыстырыла қарастырылды. Көне ұйғыр тілі - басқа түркі тілдері сияқты қазіргі қазақ тілінің де шығу тегі болып табылатын көне түркі тілінің бір тармағы. Мақаланы жазудағы мақсат – Қазақстандағы түркология ғылымының ең аз зерттелген бөлігі көне ұйғыр тілінің ерекшеліктерін қазақ тілінің грамматикасымен салыстыра отырып қарастыру, зерделеу. Мақаланы жазу барысында VIII – IX ғасырларда қолданылған көне ұйғыр тілі мен қазіргі қазақ тілінің грамматикалық құрылымы (аз-кем айырмашылықтарын қоспағанда) бірдей екендігі ашып көрсетілді. Қазіргі қазақ тіліндегі түбір сөздер мен оларға жалғанатын қосымшалардың сол бастапқы, тарихи мағынасын жоғалтпаған қалпында қолданылатындығы зерделенді. Мысалдармен дәлелдеу мақсатында көне ұйғыр тіліндегі тұпнұсқа мәтіннен тұтас сөйлемдерді алып қазіргі қазақ тілінің стандарты негізінде грамматикалық тұрғыдан талдау жасалып берілді. Мақалада
«Бүгү Қағанның манихейзмді қабылдауы» атты көне ұйғыр тілінде жазылған мәтіндегі сөздер пайдаланылды. Неміс – Тұрпан экспедициясы барысында табылған бұл мәтін қазіргі
Моңғолия жеріндегі Ұйғыр хандығы заманында үшінші ұйғыр қағаны болған Бүгү Қаған (759-780) тұсында 762-763 жылдары манихейзм дінін қабылдаған уақыттарда жазылған. Біз пайдаланып отырған мәтін түрік ғалымы, түрколог Б. Өзбайдың еңбегінен алынған үзінді. Мәтіндегі сөздердің көпшілігінің бүгінгі қазақ тілінде аздаған өзгеріске ұшырап немесе мүлде өзгермей, сол қалпында қолданылуы қызығушылығымызды арттырғандықтан грамматикалық талдау жасап салыстыра қарастыру жөн саналды. Мақалада жүзге тарта сөз лексикалық тұрғыдан салыстырып, мүмкіндігінше талдап көрсетілді. Сондай - ақ, жұмысты жазу барысында қазіргі қазақ тілінің сөздік қоры көне түркі сөздеріне бай екендігіне тағы да дәлелденді.
Бұл мақала осы салаға ғылыми және практикалық үлес қосуды көздейді. Қазақ тілінің тарихы мен түркі тілдерінің тарихы бойынша оқу құралы ретінде пайдалануға болады. Сонымен қатар, бұл еңбек түркология ғылымының қазақ ғылымы аз зерттелген салаларының бірі саналатын көне ұйғыр тілі саласындағы олқылықтың орнын толтыруға ықпал ететіндігімен де маңызды. Мақалада салыстырмалы және диахрондық салыстырмалы әдістер қолданылды.

Anahtar Kelimeler

қазақ тілі, көне ұйғыр тілі, грамматикалық талдау, салыстыру, тарихи мағына

Structural comparison of ancient Uyghur and modern Kazakh languages (Based on the Old Uyghur text "Bugu Kagan's Acceptance of Manichaeism")

Öz

This paper compares the Old Uyghur language and the modern Kazakh language from a grammatical point of view (on the basis of grammatical analysis). Old Uyghur is a branch of the Old Turkic language, from which the modern Kazakh language, as well as other Turkic languages, originated. The main purpose of the article is to analyze the features of the Old Uyghur language, which is one of the least researched fields of the Turcology studies in Kazakhstan, by comparing it with the grammar of the Kazakh language.
In the course of writing the article, it was revealed that the ancient Uyghur language used in the VIII-IX centuries and the modern Kazakh language have the same grammatical structure (except for minor differences). The use of root words in the modern Kazakh language and the affixes connected to them in the form that has not lost its original, historical meaning has been studied. In order to prove with examples, whole sentences were taken from the original text in the ancient Uyghur language and grammatically analyzed based on the standard of the modern Kazakh language. The article is based on the text named "Bugu Kagan's Acceptance of Manichaeism" written in Old Uyghur. This text, which was found during the German Turpan expedition, was written during the reign of the Uyghur Khanate in present-day Mongolia, by the third Uyghur Khagan (759-780) when he converted to Manichaeism in 762-763. The text we are using is an excerpt from the work of the Turkish scholar B. Özbay. The fact that most of the words in the text are preserved in modern Kazakh with little or no change increased our interest in the text to choose it for grammatical analyses and comparison. In the article, we tried to compare hundreds of words from a lexical point of view and analyze them as much as possible. In addition, during the preparation of the article, we once again observed how rich Kazakh vocabulary is in terms of Old Turkic words.
This article aims to make both scholarly and practical contribution to the field. It can be used as a teaching material for the history of the Kazakh language and the history of the Turkic languages. In addition, this work is important in that it will contribute to filling the gap in the field of Old Uyghur studies, which is one of the least studied fields of the Turcology by Kazakh scholarship. The article uses comparative and diachronic comparative methods.

Anahtar Kelimeler

Kazakh language, Old Uighur language, grammatical analysis, diachronic comparison

Kaynakça

• Adebi jadigerler [Literary relics]. (2007) [Literary Monuments of Antiquity]. 20 volumes. Volume 1. Compiled by: Sh. Akhmetuly, A. Alibekuly, N. Bazylkhan, S. Korabai et al. -Almaty: "Taimas" publishing house. -504 p.
• Aidarov, G. (1991) Kone uygur jazba eskertkishterinin tili. [The language of ancient Uighur written monuments]. Almaty. in Kazakh
• Drevnetiurkskiy slovar’. (2016) D.M. Nasilov, I.V. Kormushin, A.V. Dybo, U.K. Isabekova and others. 2nd edition, revision. - Astana: "Yilm" publishing house, -760 c.
• Clark, Larry, (2000) “The convertion of Bügü Khan to Manicheizm”, Studia Manichaica IV. Internationaler Kongreß zum Manichaismus, ed. Ronald E. Emmerick, Werner Sundermann & Peter Zieme, Berlin 14.-18. July 1997, s. 83-124, Berlin.
• Clauson, Sir Gerard, (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Erdal, Marcel, (2004) A Grammar of Old Turkic. Leiden.
• Eren, Hasan. (1999) Turk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. [Etymological Dictionary of Turkic], Ankara, Bizim Büro.
• Gabain, Annemaria von. (1988) Eski Türkçenin Grammeri, Ankara, Türk Dil Kurumu.
• Li, Yong-Sŏng, (2004) Türk Dillerinde Sontakılar, İstanbul.
• Ölmez, Mehmet, (2021) Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri, [Kokturk and Old Uyghur Lessons],Kesit yay., İstanbul, 3rd edition.
• Ölmez, Mehmet, Röhrborn, Klaus, (2001) Die alttürkische XuanzanBiographie III, Wiesbaden, Harrassowitz Verlag.
• Özbay, Betül, (2014) Huastuanift.Maniheist Uygurlarin Tövbe Duasi. [Huastuanift.Prayer of Repentance of Manichaist Uygurs], TDK, Ankara.
• Tekin, Shinasi. (1976) Uygurca Metinler II Maytrısimit, [Uyghur Texts II Maytrısimit] Ankara, Sevinç Matbaası.
• Tekin, Talat, Ölmez, Mehmet. (1999) Türk Dilleri -Giriş-, [Turkish Languages - Introduction-], İstanbul, Simurg Yayınları.
• Tokyürek, Hacer, (2019) Eski Uygur Türkçesinde Budizm Ve Manihaizm Terimleri, [Buddhism and Manichaean Terms in Old Uighur Turkish] TDK, Ankara.
• Wilkens, Jens, (2021) Handwörterbuch des Altuigurischen / Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Universitätsverlag Göttingen: Göttingen.