Some Verbs Recorded in Kutadgu Bilig and Preserved in the Komul Dialect

Yıl 2020, , 37 - 59, 30.06.2020

Mihrigül Helil

https://doi.org/10.46614/ijous.750025

Öz

Linguistic features of Kutadgu Bilig are well studied by researchers from all over the world. But the number of comparative studies between the language of Kutadgu Bilig and the modern Turkish is quite low. Nevertheless, this is a very important issue for Kutadgu Bilig research.
As well known, the Uyghur literary language has been formed under the influence of Gulja and Urumqi dialects. As the standard language affects every aspect of other dialects, even more than ever, Uyghur dialects have to be studied and recorded by researchers as soon as possible. Within contemporary dialects of Uyghur, the Komul dialect is distinguished having more archaic elements. For this reason, even though many studies have been done on the words which occur in Divanu Lugatit Turk and survive in Komul dialect in China; the comparison with Kutadgu Bilig’s vocabulary has been dealt for the first time in this article.
In this paper we have categorized the verbs found in Kutadgu Bilig and preserved in Komul dialect but not in the literary Uyghur or other dialects’ vocabularies, in three groups. The first group
consists of the verbs which have a different form in the standard language but preserved in their original pronunciation in Komul dialect; in the second group are the verbs which can be found in the literary language in same form but in a different meaning while the original meanings are preserved in the Komul dialect; finally we have demonstrated verbs preserved only in the Komul dialect in terms of both the pronunciation and the meaning.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, Modern Uyghur, Komul dialect, vocabulary, verbs

Kutadgu Bilig’de Geçen ve Komul Ağzı’nda Korunmuş Olan Bazı Fiiller Üzerine

Öz

Kutadgu Bilig’in dil özellikleri hakkında dünyada çok sayıda araştırma yapılmıştır. Bununla beraber Kutadgu Bilig’in dilini günümüz Türk dilleriyle karşılaştırmalı olarak ele alan çalışmalar
oldukça azdır. Oysa bu konu Kutadgu Bilig araştırmaları için büyük önem arz eder.
Bilindiği gibi, Uygur yazı dili Gulca ve Ürümçi ağızlarının etkisinde şekillenmiş bir yazı dili olup, yazı dili resmi olarak belirlendiği günden bu yana Çağdaş Uygurcanın diğer ağızlarını belirli düzeyde etkilemektedir, özellikle günümüzde bu etki her zamankinden daha derin biçimde görülmektedir. O yüzden Uygurcanın ağızları üzerine çeşitli alanlardaki araştırmaların bir an evvel yapılması gerekmektedir. Günümüz Uygurcasının ağızları içinde Komul Ağzı eskicil unsurları daha çok taşıdığından biraz farklıdır. Bu sebepten Çin’de Komul ağzında bulunan Dîvânü Lugati’t-Türk’teki kelimeler hakkında pek çok araştırma yapılmıştır ancak Komul ağzıyla Kutadgu Bilig'deki söz varlığı üzerine karşılaştırmalı bir çalışma yapılmamıştır.
Bu makalede, Kutadgu Bilig’de geçen fiillerden, Uygur yazı dilinde ve Uygurcanın öteki ağızlarında görülmeyip Komul ağzında korunan fiiller üç kategoride incelendi. İlk önce Komul ağzında
şeklen korunan fakat yazı dilinde farklı biçimde olan fiiller; akabinde şeklen yazı dilinde de görülen ancak anlam bakımından Komul ağzında korunmuş olan fiiller; son olarak hem şekil hem anlam bakımından yalnızca Komul ağzında görülen fiiller gösterildi.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, Çağdaş Uygurca, Komul Ağzı, Söz varlığı, Fiil

Kaynakça

• ABDULLA, Arslan (1985), “Hazirḳi Zaman Uyğur Tiliniŋ Ḳomul Şévisi Heḳḳide Deslepki İzdiniş”, Til ve Tercime, 1985 Meḥsus sani, Ürümçi, 30-42.
• ABDULLA, Arslan (2009), “Ḳomul Şévisidiki Ḳedimki Uyğur Tili Terkibliri”, Şincaŋ Unévirsitéti İlmiy Jornili, 2009, S.4, Ürümçi, 1-9.
• ARAT, Reşid Rahmeti (1947), Kutadgu Bilig I: Metin: TDK Yayınları, Ankara.
• —(1959), Yusuf Has Hâcib: Kutadgu Bilig, II: Çeviri: Ankara: TDK Yayınları II. Dizi, Ankara.
• —(1979), Kutadgu Bilig, III: İndeks (İndeksi neşre hazırlayanlar: Kemal ERASLAN, Osman Fikri SERTKAYA ve Nuri YÜCE), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 47, Seri: IV - Sayı: A 12, İstanbul.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford University Press, Oxford.
• DANKOFF, Robert (1983), Yūsuf Khāss Hājib, Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig): A Turko-Islamic Mirror for Princes, Publications of the Center for Middle Eastern Studies, No. 16, University of Chicago Press, Chicago.
• ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, Vol. 1-2. Wiesbaden
• ĞOPURİ, Ğulam (1986), Uyğur Şéviliri Sözlüki, Milletler Neşriyati, Pekin.
• KAÇALİN, Mustafa S. (2010), el-lugatu ‘n-neva’iyye ve ‘l-istişhadatu ‘l-cagata’iyye Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Kasım, Muhebbet (2013), Hazirḳi Zaman Uyğur Tiliniŋ Diyaléktliriniŋ Fonétika, Grammatika ve Léksikisi Üstide Sélişturma Tetḳiḳat, Milletler Neşriyati, Beijiŋ.
• KAŞĞERİY, Mehmud (2008), Türkiy Tillar Divani, Şincaŋ Ḥelḳ Neşriyati, Ürümçi.
• MALOV, Sergei Efimovich (1954), Uigurskii iazyk, Khamiiskoe narechie. Teksty, perevody, i slovar’, Akademiia nauk, Moscow.
• OSMANOF, Mirsultan Başçiliḳidiki Ḳomul Şévisini Tekşürüş Meḥsus Guruppisi (1997), Hazirḳi Zaman Uyğur Tiliniŋ Ḳomul Şévisi, Şincaŋ Pen-Téḥnika Neşriyati, Ürümçi.
• RÖHRBORN, Klaus (2010), Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung: I. Verben. Ban d 1, ab- ─ äzüglä-. Stuttgart.
• Şincaŋ Uyğur Aptonom Rayonluḳ Milletler Til-yéziḳ Ḥizmiti Komtéti (1990-1998), Uyğur Tiliniŋ İzahliḳ Luğiti, I-VI , Milletler Neşriyati, Pekin.
• Şincaŋ Uyğur Aptonom Rayonluḳ Milletler Til-yéziḳ Ḥizmiti Komtéti (2011), Hazirḳi Zaman Uyğur Tiliniŋ İzahliḳ Luğiti, Şincaŋ Ḥelḳ Neşriyati, Ürümçi.
• Şincaŋ Uyğur Aptonom Rayoni İctimaiy Penler Akadémiyesi Til Tetḳiḳati Orni (2007), Hazirḳi Zaman Uyğur Tiliniŋ Diyalékt-Şéviliri Luğiti, Milletler Neşriyati, Pekin.
• Şincaŋ Uyğur Aptonom Rayoni İctimaiy Penler Akadémiyesi Milletler Edebiyati Tetḳiḳati İnistituti (1984), Ḳutadğu Bilik, Manzum Çeviri, Milletler Neşriyati, Pekin.
• TAŞ, İbrahim (2009), Kutdagu Bilig’de Söz Yapımı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TEZCAN, Semih (1981), “Kutadgu Bilig Dizini Üzerine”, Belleten XLV/2 (178), 1981, 23-78.
• TİETZE, Andreas (2002), Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı. Vol. 1. İstanbul - Wien.
• TÖMÜR, Abduréḳip (1988), “Divan Tili bilen Uyğur Tiliniŋ Ḳomul Şévisiniŋ ḳisḳiçe sélişturmisi”, Ḳomul Tariḥ Matériyalliri, 1988, S.1, Ḳomul, 442-472.