Üç Kuşak Uygurca Bir Söz: yörgey ‘sarmaşık’

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 1, 61 - 88, 30.06.2020

Mehmet Ölmez

https://doi.org/10.46614/ijous.752960

Cited By: 1

Öz

Brāhmī ve Tibet harfleri ile yazılan Eski Uygurca belgeler Soğud harfli Uygurca belgelere göre ötümlü ve ötümsüz ünsüzlerin ayırt edilişi ile dar ve geniş yuvarlak ünlülerin ayırt edilişinde daha
avantajlıdırlar. Söz konusu yazıyla yazılan metinlerde ü ile ö’yü, k ile g’yi birbirlerinden ayırt etmek mümkündür. Eğer bir kelime sadece bir metinde ve bir kez geçtiyse, söz konusu kelimenin okunuşu konusu zorluklar içerir. Ancak bir kelime farklı dönemlerde, farklı alfabelerle kayda geçmişse, ayrıca çağdaş dillerden en az birisinde de kullanıma devam ediyorsa söz konusu kelimenin ses değeri, yazı çevirisi ve anlamlandırılışı konularında avantajlıyız demektir. İşte bunlardan birisi yürkey / yörgey kelimesidir. Bir kez Brāhmī, bir kez Soğud harfli Uygurca, bir kez son dönem Çağatayca diyebileceğimiz 18. yüzyıl ‘Türkî’ sözlüğünde ve son olarak da Çağdaş Uygurcada görülür. Makalede bütün bu verilere göre kelimenin anlamı ve Latin harflerine aktarımı değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca, Brāhmī yazısı, çok dilli sözlükler, Çağdaş Uygurca, bitkibilimi, yürkey, yörgey, yörgenç, yögey, yörge-, sarmaşık

yörgey ‘bindweed’ in Three Eras of Uyghur

Öz

Old Uyghur documents written in Brāhmī and Tibetan scripts are more advantageous with respect to the Uyghur documents with Sogdian script in distinguishing voiced and voiceless consonants with same points of articulation, and high and mid rounded vowels. In other words, it is possible to distinguish between ü and ö, k and g in the texts written in these scripts. If a word occurs only once in a text there would be difficulties to read that word. However, if a word is recorded with different alphabets in different periods, and it continues to be used in at least one of the contemporary languages, that means we are advantageous in terms of determining the sound value, transcription and interpretation of the word in question. One of this type of words is yürkey / yörgey. It occurs once in Brāhmī, once in Uyghur with Sogdian script, once in the 18th century ‘Türkî’ dictionary, which is from a period could be called ‘late Chagatai’ and finally in contemporary Uighur. This article tries to determine the precise meaning of the word and its true transcription using all these data and the etymology of the word.

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur, Brāhmī script, multilingual dictionaries, contemporary Uyghur, botany, yürkey, yörgey, yörgenç, yögey, yörge-, bindweed

Kaynakça

• AbitakiTK: Karaayak, Tümer, [2020]: Eski Uygurca Abitaki Metinlerinin Sözvarlığı, (baskıda).
• Ac_Bars: Gulcalı, Zemire, 2015: Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikâyesi, Ankara: TDK.
• Adam, Volker, Jens Peter Laut, Andreas Weiss, 2000: Bibliographie alttürkischer Studien. Wiesbaden.
• Ağar, Mehmet Emin, 1986: Baytaratü’l-Vazıh (İnceleme-metinindeks). Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans tezi.
• ATS: Baskakov, N. A., T. M. Toşçakova, 1947: Oyrotsko-russkiy slovar’, Moskva; E. Gürsoy-Naskali, M. Duranlı, 1999: Altayca-Türkçe Sözlük, Ankara: TDK; bu çalışmada Türkçe baskı kullanılmıştır.)
• Bakeli Abodurexiti 巴克力·阿卜杜热西提, 2013: 古代维吾尔语医学文献 的语文学研究, 中央民族大学, 北京.
• Bang, Willi, 1930: “Turkologische Briefe aus dem Berliner Ungarischen Institut. Fünfter Brief: Lautliches - allzu Lautliches”, Ungarische Jahrbücher, c. 10, 16-26.
• Baskakov, Nikolay A., 1940: Nogayskiy yazık i ego dialektı, Moskva.
• Baskakov, Nikolay A., A. İ. İnkijekova-Grekul, 1953: Hakasskorusskiy slovar’, Moskva.
• BaşTS: Özşahin, Murat, 2017: Başkurt Türkçesi Sözlüğü, Ankara:TDK.
• Baytop, Turhan, 1994: Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Ankara: TDK.
• Beş Tilliḳ Mançuçe Luġet 五体清文鑑, 1957, 1-3, Beijing: Minzu Chubanshe.
• BT IX: Tekin, Şinasi, 1980: Maitrisimit Nom Bitig, I-II. Berlin.
• BT VII: Kara, Georg, Peter Zieme, 1976: Fragmente tantrischer Werke in uigurischer Übersetzung, Berlin.
• BT XIII: Zieme, Peter, 1985: Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren, Berlin.
• BT XXXVII: Wikens, Jens, 2016: Buddhistische Erzählungen aus dem alten Zentralasien Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā,Turnhout: Brepols.
• Clauson, Sir Gerard, 1972: An etymological dictionary of prethirteenth-century Turkish, Oxford.
• Corff, Oliver (u.a.), 2013: Auf kaiserlichen befehl erstelltes Wörterbuch des Manjurischen “Fünfsprachenspiegel”, Teil 1-2, Wiesbaden: Harrassowitz. [= 御製五鹘清文鑑]
• Davronov, Temur (review), William Dirks (translation), 2005:O’zbekcha / İnglizcha Lug’at – Uzbek/English Dictionary, Uzbekistan: The Central Asian Heritage Group.
• Demirel, Ezgi, 2020: Çağatay Türkçesi Kur’an Tefsiri, İstanbul:Kesit.
• DTS: Nadelyayev, V. M. - D. M. Nasilov - E. R. Tenişev - A. M. Şçerbak, 1969: Drevnetyurkskiy slovar’, Leningrad: Nauka.
• El İdrak Haşiyesi ! İzbudak
• Ġulam Ġopuri, 1986: Uyġur Şiviliri Sözlügi, Bėyciŋ: Milletler Neşriyati.
• GülT: Ergene, Oğuz, (haz.) 2017: Sadî, Gülistan [Şiraz 1257], Giriş – Dil İncelemesi – Metin – Çeviri – Dizinler – Tıpkıbaskı, Çeviren: Sibîcâbî, Ankara: TDK.
• HakRS2: Subrakov, O.V., 2006: Hakasko-Russkiy Slovar’ – Hakas Orıs Söstik, Novosibirsk: Nauka.
• HakTS-Örnekli: Arıkoğlu, Ekrem, 2005: Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: Akçağ.
• HakTS: Gürsoy-Naskali, Emine (ed.), 2007: Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: TDK.
• HamiZus: Geng Shimin, H.-J. Klimkeit, in Zusammenarbeit mit H. Eimer und J.P. Laut, 1988: Das Zusammentreffen mit Maitreya. Die ersten fünf Kapitel der Hami-Version der Maitrisimit, 1-2, Wiesbaden: Harrassowitz.
• Han Jianye, Ma Chengjun 韩建业、马成俊, 2010: Salarçe – Uygurçe – Ḫenzuçe Luġet 撒维汉词典 Saeihancidian, Beijing.
• Hauenschild, Ingeborg, 1989: Türksprachige Volksnamen für Kräuter und Stauden, Wiesbaden: Harrassowitz.
• —, 1994: “Botanica im Dīvān luġāt at-turk”, Journal of Turkology, Summer 1994, vol.2, no 1: 25-100.
• Heilkunde: Rachmati, Gabdul Rašīd, 1930: Zur Heilkunde der Uiguren. [I]. Berlin (= SPAW. Phil.-hist. Kl. 1930: 23, 451-473).
• HenUyL: Uygurçe-Henzuçe Luġet 维汉词典 , 1982: Ürümçi, Şinciyaŋ Ḫelḳ Neşriyati.
• HT IV: John Peter Claver Toalster, 1977: Die uigurische XuanZang-Biographie 4. Kapitel mit Übersetzung und Kommentar. Justus-Liebig-Universität Gießen (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• HT V: Dietz, Siglinde – Mehmet Ölmez – Klaus Röhrborn, 2015: Die alttürkische Xuanzang-Biographie V. Nach der Handschrift von Paris und St. Petersburg, (VdSUA 34, 11) Wiesbaden.
• HT VII: Klaus Röhrborn, 1991: Xuanzangs Leben und Werk. Teil 3. Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII, Wiesbaden: Harrassowitz.
• HT VIII: Klaus Röhrborn, 1996: Xuanzangs Leben und Werk. Teil 5. Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII, Wiesbaden: Harrassowitz.
• HT X: Mirsultan, Aysima, 2010: Die alttürkische XuanzangBiographie X. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert, Harrassowitz, Wiesbaden: Harrassowitz.
• İzbudak, Velet, 1936: El-İdrâk Haşiyesi, İstanbul: TDK.
• Jarring, G., 1964: An Eastern Turki-English Dialect Dictionary, Lund.
• —, 1998: Agriculture and Horticulture in Central Asia in the Early Years of the Twentieth Century with an Excurs on Fishing. Eastern Turki Texts with Transcription, Translation, notes and Glossary, Stockholm.
• Karasoy, Yakup, (haz.) 2017: Satıraltı Tercümeli Fıkıh Kitabı, Ankara: TDK.
• KazTS = Koç, Kenan, (ed.) 2003: Kazakşa-Türikşe Sözdik / Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Ankara.
• KısEn: Al-Rabghūzī, 2015: The Stories of the Prophets: Qiṣaṣ alAnbiyāɔ, An Eastern Turkish Version (Second Edition), I-II, Haz. H. E. Boescheten, J. O’Kane, Leiden: Brill.
• KKalp = Kalenderov, Mamut, 1984: Tolkovıy slovar’ karakalpakskogo yazıka / Ḳaraḳalpaḳ tiliniŋ tüsindirme sözlügi, II, g-k, Nukus: Ḳaraḳalpaḳstan.
• Le Coq, A. von von 1912: Türkische Manichaica aus Chotscho I. Berlin.
• Le Coq, Albert von, 1917(-1922): “Eine Liste Osttürkischer Pflanzennamen”, Baessler-Archiv, Band VI, Heft 3, LeipzigBerlin: 118-129.
• Levitskaya, L. S., 1989: Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov, Obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovı na bukvı C-J-Y, Moskva. [ESTYa IV]
• Mahmûd el-Kâşgarî, 2019: Dîvânu Lugâti’t-Turk, çeviren Mustafa S. Kaçalin, yayına hazırlayan: Mehmet Ölmez, İstanbul:Kabalcı.
• Malov, S. Ye., 1954: Uygurskiy yazık (Hamiyskoye nareçiye), Moskva-Leningrad.
• —, 1956: Lobnorskiy yazık, Frunze.
• —, 1961: Uygurskie nareçiya Sin’tszyana. Tekstı, perevodı, slovar’, Moskva.
• Maue, Dieter, 1996: Alttürkische Handschriften, Teil 1, Dokumente in Brāhmī und Tibetischer Schrift, Stuttgart: Franz Steiner.
• Menges, Karl Heinrich, 1960: “Bulgarische Substratfragen”, UralAltaische Jahrbücher, c.30: 104-121.
• MukE: Yüce, Nuri. 1988: Ebu’l-Ḳāsım Cārullāh Maḥmūd bin Omar bin Muḥammed bin Aḥmed ez-Zemaḫşarī el-Ḫvārizmī, Mukaddimetü’l-Edeb, Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Ankara: TDK.
• MW: Monier-Williams, Monier 1899: A Sanskrit-English dictionary. Etymologically and philologically arranged with special reference to cognate Indo-European languages, Oxford.
• Osmanof, Mirsultan, 1997: Hazirḳi Zaman Uyġur Tiliniŋ Ḳumul Şėvisi, Ürümçi: Pen-Tėhnika Sehiye Neşriyati.
• —, 2006: Hazirḳi Zaman Uyġur Tiliniŋ Lopnor Dialėkti, Ürümçi: Şincaŋ Yaşlar – Ösmürler Neşriyati.
• OTWF: Erdal, Marcel, 1991: Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon, 1-2. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Ölmez, Mehmet, 2007: Tuwinischer Wortschatz / Tuvacanın Sözvarlığı, Wiesbaden: Harrassowitz.
• Pekarskiy, E. K., 1907-1930: Slovar’ yakutskogo yazıka I. -III, 1907-1930 (2 1958-1959).
• PW: Böhtlingk, Otto, Rudolph Roth, 1855-1875: SanskritWörterbuch, I-VII, St. Petersburg.
• Radloff, Wilhelm, 1893-1911: Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, I-IV, Sanktpeterburg.
• Räsänen, Martti, 1969: Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki.
• Röhrborn, Klaus, 1977-1998; Uigurisches Wörterbuch: Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, 1-6, Wiesbaden.
• Sağol, Gülden, 1993: An Interlinear Translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish, Introduction, Text, Glossary and Facsimile, (Part I: Introduction and Text), Harvard University (Turkish Sources XIX).
• —, 1995: An Interlinear Translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish, Introduction, Text, Glossary and Facsimile, (Part II: Glossary), Harvard University (Turkish Sources XXIII).
• Schwarz, Henry G., 1990: An Uyghur-English Dictionary, Western Washington.
• Shaw, Robert Barkley, 2014: Kâşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, Ankara: TDK.
• ShoRosia: Shōgaito, Masahiro, 2003: ロシア所藏ウイグル語文献の研 究–ウイグル文字表記漢文とウイグル語佛典テキスト Roshia shozō uigurugo bunken no kenkyū: Uiguru monji hyōki kanbun to uigurugo butten tekisuto / Uighur Manuscripts in St. Petersburg: Chinese texts in Uighur Script and Buddhist Uighur Texts, Kyoto: Kyoto University.
• Stachowski, Marek, 1993: Geschichte des jakutischen Vokalismus, Kraków.
• Şimşek, Yaşar, 2019: Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi (Meşhed Nüshası [293 No.], Giriş – Metin – Dizin), 1-2, Ankara: Akçağ.
• Tenişev, E. Rahimoviç, 1968: Tuvinsko-russkiy slovar’, Moskva.
• —, 1990: Uygurskiy dialektnıy slovar’, Moskva: Nauka.
• Toparlı, Recep, Hanifi Vural, Recep Karaatlı, 2003: Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK.
• Tot: Zieme, Peter und G. Kara, 1978: Ein uigurisches Totenbuch, Nāropas Lehre in uigurischer Übersetzung von vier tibetischen Traktaten nach der Sammelhandschrift aus Dunhuang British Museum Or. 8212 (109), Budapest.
• UTİL: Uyġur Tiliniŋ İzahliḳ Luġiti, 1999, c. VI, Bėyciŋ: Milletler Neşriyati.
• Ünlü, Suat, 2018: Karahanlı Türkçesi İlk Satır-Altı Kur’an Tercümesi TİEM – 73, Örnekli Kur’ân-ı Kerîm Açıklamalı Sözlük, c. 8, Konya: Selçuklu Belediyesi.
• Xinjiaŋ Zhongguo Ösümlük Doriliri, Ürümçi 1974.
• Wb → Radloff
• YakRS: Sleptsov, P. A. (ed.) 1972: Yakutsko-russkiy slovar’, Moskva.
• Yakup, Abdurishid, 2005: The Turfan Dialect of Uyghur, Wiesbaden: Harrassowitz.
• Yudahin, K. K., 1945-1948: Kırgız Sözlüğü I-II, Çev. A. Taymas, Ankara: TDK.
• Yusupova, Nasiba, 2018: Türkçe-Özbekçe Sözlük, Ankara: TDK.
• Waku Hakuryū 和久博隆 , 1979: 仏教植物辞典 Bukkyō shokubutsu jiten (= Buddhist Flora Sözlüğü), Tokyo.
• WEB kaynakları
• http://turfan.bbaw.de/dta/mainz/images/mainz0684_seite1.jpg
• http://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u055907.jpg