Eski Türkçeden Günümüze Şişek Sözcüğü

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 1, 19 - 42, 30.06.2021

Halil İbrahim Taşkıran

https://doi.org/10.46614/ijous.949881

Öz

Bu çalışmada şişek sözcüğünün tespit edebilen ilk kaydındaki biçim ve anlamından günümüzdeki biçim ve anlamlarına gelene kadar geçirdiği değişim aktarılmaya çalışılmıştır. Bu amaçla çalışma: Giriş, Eski Türkçede Tişek Sözcüğü, Tarihî Kıpçak-Harezm ve Çağatay Eserlerinde Şişek Sözcüğü, Eski Oğuz Türkçesi Eserlerinde Şişek Sözcüğü, Türkiye Türkçesi ve Ağızlarında Şişek Sözcüğü, Çağdaş Türk Dillerinde Şişek Sözcüğü, İçeriği Farklı Sözlüklerde Şişek Sözcüğü, Şişek Sözcüğüne Dair Köken Bilgisi Açıklamaları ve Sonuç olmak üzere dokuz başlık altında toplanmıştır. şişek sözcüğü, tarihî Türk dillerinden Eski Türkçe döneminde Dîvânu Lugâti’t- Türk’te tişek biçimiyle “iki yaşındaki koyun” anlamında bir kez geçmekteyken, çağdaş Türk dillerinde en az iki biçimi ve birçok farklı anlamı bulunmaktadır. Bu biçim ve anlamların tarihî Türk dilleri ile çağdaş Türk dilleri ve Anadolu ağızlarındaki durumu şu şekildedir: Eski Türkçe tişek’ten gelişen şişek ve Anadolu ağızlardaki işek, fişek, şişak, şişey, şüşek türevleri “çeşitli yaşlardaki erkek ve dişi koyun; enenmiş koyun; doğurmamış genç manda” anlamları yanında “balık” anlamını da ifade etmektedir. Eski Türkçe tişe-’den gelişen dişe- biçimi Türkiye Türkçesinde “diş çıkarmaya başlamak (bebekler hakkında); diş çıkarmak” anlamına, Kumuk Türkçesinde tişe- olarak “1. Yonmak, yontmak; taşnı tişemek ‘taşı yontmak’; 2. mec. Birini birine, bir şeye saldırtmak”, Kaşgar ve Yarkend ağzında tişa- biçimi “1. Testerenin dişlerini eğelemek; 2. çişi- ‘yaşını doldurmak” anlamlarına evrilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çağdaş Türk dilleri, Eski Türkçe, köken bilgisi, şişek, Türkiye Türkçesi.

The Word Şişek From Old Turkish to Modern Turkish

Öz

In this study, it was aimed to convey the change of the word şişek from its form and meaning in the first record until it has reached to its current form and meaning. For this pupose, this study was consisted of nine chapters: Introduction, The Word tişek in old Turkish, şişek in historical Kıpchak-Kharezm and Chagatai Works, şişek in old Oghuz-Turkish Works, şişek in Turkey-Turkish and Dialects, şişek in contemporary Turkish Languages, şişek in Dictionaries with Different Content, the ethimological explanations of the word şişek and conclusion. While the word şişek is used once in Dîvânu Lugâti't-Türk with the form of tişek in Old Turkic period in the history of Turkic languages, with the meaning "two year old sheep", it has at least two forms and a lot of different meanings in modern Turkish languages. These forms and meanings in the historical Turkic languages and dialects are as follows: şişek derived from the Old Turkic word tişek and its derivatives of the Anatolian dialects such as işek, fişek, şişak, şişey, şüşek forms; have meanings of “male and female sheep of various ages, hogge, heifer buffalo, and also “fish”. The form of dişe- derived from Old Turkic tişe- turned into meanins like, to start teething (for babies); to teeth; tişe- (1) to sculpt, and to sculpt a stone, (2) (met.) to make someone attack something or somone else in Kumuk Turkish; and the tişa- (1) to sharpen the teeth of a saw, (2) çişi- “to turn one-year-old” in Kashgar and Yarkand dialects.

Anahtar Kelimeler

etymology, modern Turkic languages, Turkey Turkish., Old Turkic, şişek

Kaynakça

• Al-Turk, G., 2012: Kitābu Bulġatu’l-muştāḳ fî Luġati’t-Türk ve’l-Kıfçāḳ Üzerine Dil İncelemesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ahmet Vefik Paşa, 2000: Lehce-i Osmânî, yayına hazırlayan: Recep Toparlı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Altaylı, S., 2018: Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B., 1945: Et-Tuhfetü’z-Zekiyye, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B., 1985: Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, M., 2002: Aybastı Ağzı (İnceleme- Metin- Sözlük), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayverdi, İ., 2010: Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Seçil Ofset 100. Yıl Matbaacılar Sitesi.
• Battal, A., 1934: İbnü- Mühennâ, İstanbul: Devlet Matbaası.
• Buran, A., İlhan, N., 2008: Elazığ Yöresi Söz Varlığı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A., 1931: Abu Hayyan, Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk, İstanbul: Türkiyat Enstitüsü Yayınları.
• Caferoğlu, A., 1994: Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, Ankara: Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A., 1995: Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Toplamalar: Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, G., 1972: An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
• Demir, N., Şen, Ü., 2006: Sivas İli ve Yöresi Ağızları (Etnik Yapı- Dil İncelemesi- Metinler- Sözlük), Ankara: Gazi Kitabevi.
• Demir, N., 2001: Ordu İli ve Yöresi Ağızları (İncelme- Metinler- Sözlük), Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
• Demir, N., 2006: Trabzon ve Yöresi Ağızları I (Tarih- Etnik Yapı- Dil İncelemesi), Ankara: Gazi Kitabevi.
• Doerfer, G., 1967: Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Band III, Wiesbaden.
• Doerfer, G., Tezcan, S., 1980: Wörterbuch des Chaladsch, Budapest: Akadémiai Kiadó.
• Ehmetyanov, R., Möhemmetdinov, R., Nurieva, F., Ganiev, F., 2014: Türkçe Tatarca Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eminoğlu, E., 2011: Kitâbü’l- Ef’âl, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z., 2018: Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti-t-Türk giriş-metin-çeviri-notlar dizin, (3. Baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M., 1991: Old Turkic Word formation: A functional approach to the lexicon I-II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• Erdoğan, M., 2009: Osmanlı Türkçesinde Benzer Yazılışlı Kelimeler Sözlüğü, Ankara: Grafiker Ofset Yayıncılık.
• Eren, H., 1950: “Çağatay Lûgatleri Hakkında Notlar”, Ankara: Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Dergisi, 8, (1- 2), 145- 163.
• Eren, H., 1999: Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basım evi.
• Gemalmaz, E., 1995: Erzurum İli Ağızları (İnceleme- Metinler- Sözlük ve Dizinler) III. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülseren, C., 2014: Malatya Sözlüğü, İstanbul: Promat Basım ve Yayın.
• Gümüşatam, G., 2009: Hazā Kitāb u Hükemā-yı Tertīb-i Mu’ālece Adlı Eser Üzerine Bir Dil İncelemesi (İnceleme- Metin- Dizin- Terimler Sözlüğü), Doktora Tezi, Ankara: Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Garrett, J., Lastowka, G., Muhammetmuradova, A., Myradova, J., Naahielua, K., Pallipamu, M., Rustamov, M., Sharipova, M., Yaylymova, A., 1996: Türkmen- English Dictionary.
• Hauenschild, I., 2003: Die Tierbezeichnungen bei Mahmut al-Kaschgari, Eine untersuchung aus sprachund kulturhistorischer Sicht, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Houtsma, N. TH., 1894: Ein Türkisch-Arabisches glossar nach der Leidener Handschrift, Leiden: E. J. Brill.
• İlhan, N., 1998: Eşref Bin Muhammed Hazā’inu’s- Sa’ādat (İnceleme- Metin- Dizin), Doktora Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kalieva, G., 2020: “Kırgız Türkçesinde Küçükbaş ve Büyükbaş Hayvanlara Yaşlarına Göre Verilen Adların Etimolojisi Üzerine Bir İnceleme”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 6, (2), 609- 627.
• Kara, İ., 2014: Güneyce- Rize Sözlüğü, İstanbul: Ana Yayın Dağıtım.
• Karagöz, E., 2010: “Redhouse, James W., Müntahabât-ı Lügât-ı Osmâniye”, Dil Araştırmaları, 6, (1), 246- 250.
• Karaağaç, G., 2008: Türkçe Verintiler Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kesten, F., 2013: Sivas Sözlüğü, Sivas: Buruciye Yayınları.
• Kocabay, Y., 1984: Türkçe- Fransızca Büyük Sözlük, Ankara.
• Lessing, F. D., 2017: Moğolca-Türkçe sözlük, çeviren: Günay Karaağaç, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Meninski, F. M., 1687: Thesaurus linguarum orientalium Turcicae Arabicea- Persicea, Viennae.
• Meninski, F. M., 2000: Thesaurus linguarum orientalium Turcicae Arabicea- Persicea C.II, İstanbul: Simurg Yayınları.
• Meynard, A. C. B., 1886: Dictionnaire Turç- Français, Paris: Supplement.
• Mollova, M. R., 2003: Doğu Rodop Türk Ağızlarının Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mütercim Âsım Efendi, 2009: Burhân-ı Katı, yayına hazırlayan: Öztürk, M., Örs, D., İstanbul: Türk Dili Kurumu Yayınları.
• Nadelyayev, V., M., Nasilov, D., M., Tenişev, E., R., Şçerbak, A., M., 1969: Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad.
• Olcay, S., Ercilasun, A. B., Aslan, E., 1988: Arpaçay Köylerinden Derlemeler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pekacar, Ç., 2011: Kumuk Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Räsänen, M., 1969: Versuch ines Etymologisches Wörterbuchs der Türksprahen, Helsinki: Suomalais- Uirilainen Seura.
• Redhouse, J. W., 1990: Redhouse Yeni Türkçe- İngilizce Sözlük, İstanbul: Redhouse Yayınevi.
• Sağır, M., 1995: Erzincan ve Yöresi Ağızları (İnceleme- Metinler- Sözlük), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Shaw, R. B., 2014: Kâşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, çeviren: Fikret Yıldırım, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Savi, S. İ., 1993: Yusuf Ziyaeddin Paşa’nın El- Hediyyetü’l- Hamîdiyye’sinde Osmanlıca- Türkçe Taraması, Ankara: Elektonik İletişim Ajansı Yayınları.
• Steingass, F. J., 1998: A Comprehensive Persian- English Dictionary, London.
• Şemseddin Sami 2011: Kamus-i Türkî, hazırlayan: Yavuzarslan, P., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şeyh Süleyman Efendi-i Özbekî el-Buhârî, 1882: Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî, İstanbul: Mihrân Matbaası.
• Şükün, Z., 1944: Farsça- Türkçe Lûgat, İstanbul: Maarif Matbaası.
• Taşkıran, H. İ., 2021: Sivas Akıncılar Ağzı Karşılaştırmalı ve Tanıklı Sözlüğü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Bilimler Enstitüsü.
• Tekin, T., 2013: Makaleler 1 Altayistik, Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, T., Ölmez, M., 2015: Türk Dilleri -Giriş-, Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Tenişev, E. R., 1976: Stroy sarıg-yugurskogo yazıka, Moskva.
• Tietze, A., 2002: Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı I, İstanbul: Simurg Kitapçılık, Yayıncılık ve Dağıtım Ltd. Şti.
• Toparlı, R., Çögenli, S., Yanık, N., 2000: Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, R., 2019: Sivas Sözlüğü, Sivas: Sivas Vilayet Kitaplığı.
• Tor, G., 2004: Mersin Ağzı Sözlüğü, İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:38.
• Türk Dil Kurumu, 2003: Azerbaycan Dialektoloji Lüğati, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu, 1993: Derleme Sözlüğü, 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu, 1993: Tarama Sözlüğü, 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu, 2011: Türkçe Sözlük, 11. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu, 2009: Veteriner Hekimleri Sözlüğü, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkmen, Ş., Türkmen, Ö., 2018: Örnekleriyle Emirdağ Ağzı, Emirdağ: Öz Bran Ofset.
• Yudahin, K., K., 2011: Kırgız Sözlüğü, çeviren: Abdullah Taymas, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.