Some Observations on Old Turkic ‘Sıpızgu’

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 1, 1 - 20, 30.06.2022

Özlem Ayazlı , Halil İbrahim Taşkıran

https://doi.org/10.46614/ijous.1125935

Cited By: 1

Öz

In this paper, the musical instrument sıpızgu is emphasized, which has been seen in the vocabulary of Turkic since Old Turkic and survives in modern Turkic languages and dialects with some phonetic changes. Sıpızgu, a wind instrument, is used in the historical dialects of Turkic with the meanings “nay, reed-flute, flute, trumpet, pipe, etc.” In addition to this, it has the meaning of “drum”. The word survives in modern Turkic languages with similar meanings and forms such as sıbıskı, sıbıshı, sımıshı, hıbızğı, sıbızık (because of metathesis), zıbızğı, sibizğa, sivizğa. Furthermore, this study also included alternation r ~ z, which was mentioned earlier by some Turkologists about the word. The following r ~ z word pairs are suggested for the word: CT *sıpır- “to make a whistling sound, whiffle” ~ sıpız “the object which is made a whistling sound; pipe, flute.” The reason for suggesting these word pairs is the following forms found in Yakut, Kirghiz, Azerbaijanian, and Chuvash: Yak. sııbırğaa- “to make a whistling sound”, Kir. sıbızgı- “to make a piercing sound”, Chuv. şăpăr “bagpipe”, Az. sıbız “pruned (tree)”. If sıbız is a “pruned tree”, sıpız+gu may be an instrument made from this tree, or theoretically, it may have been derived from the verb *sıpır- (~ *sıpız-) with the suffix -gu, which derives the name of tools.

Anahtar Kelimeler

sıpızgu, sıpızgu, Old Turkic, historical and modern Turkic languages, etymology,

Eski Türkçe ‘Sıpızgu’ Üzerine Bazı Gözlemler

Öz

Bu çalışmada, Eski Türkçeden itibaren Türkçenin söz varlığında görülen, bazı fonetik değişikliklerle çağdaş Türk dil ve lehçelerinde de varlığını sürdüren müzik aleti sıpızgu üzerinde durulmaktadır. Nefesli bir müzik aleti olan sıpızgu, Türkçenin tarihî lehçelerinde “ney, trompet, flüt, kaval vb.” anlamlarının yanı sıra “davul” anlamı ile de kullanılmıştır. Sözcük, çağdaş Türk dillerinde de benzer anlamlarla ve sıbıskı, sıbıshı, sımıshı, hıbızğı, sıbızık (göçüşmeli biçim), zıbızğı, sibizğa, sivizğa gibi biçimlerle varlığını sürdürmektedir. Ayrıca, çalışmada sözcükle ilgili bazı Türkologlar tarafından daha önce değinilen r ~ z nöbetleşmesine de yer verilmektedir. Sözcük için, GT *sıpır- “ıslık sesi çıkarmak, üflemek, öttürmek” ~ sıpız “ıslık sesi çıkarılan, öttürülen nesne: düdük, kaval, flüt vb.” şeklinde r ~ z sözcük çiftleri önerilmektedir. Bu sözcük çiftlerinin önerilmesinin nedeni ise Yakutça, Kırgızca, Azerice ve Çuvaşçada tespit edilen şu biçimlerdir: Yak. sııbırğaa- “ıslık sesi çıkarmak”, Kır. sıbızgı- “(tiz, keskin bir ses) ortalığa yayılmak”, Çuv. şăpăr “gayda”, Az. sıbız “budanmış (ağaç)”. Sıbız “budanmış ağaç” ise sıpız+gu bu ağaçtan yapılmış enstrüman olabileceği gibi kuramsal olarak sözcük, *sıpır- (~ *sıpız-) fiilinden araç-gereç adları yapan -gu eki ile de türemiş olabilir.

Anahtar Kelimeler

sıpızgu, Eski Türkçe, tarihî ve çağdaş Türk dilleri, etimoloji

Kaynakça

• Abduldaev, E., İsaev, D. 1969: Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü, Frunze : Mektep Basması.
• Ahmerov, K. Z., Baişev, T. G. Karimova, G. R., Yuldaşev, A. A., 1958: Başkirsko-russkiy slovar’, Moskva: Gosudarstvennoe Izdatel’stvo Inostrannıx i Natsional’nıx Slovarey.
• Ahmet Vefik Paşa 2000: Lehce-i Osmânî, (haz. Recep Toparlı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akabirov, S. F., Älikulov, T. A., İbrahimov, S.İ., Mämätov, N. M., 1981: Özbek Tiliniŋ İzahlık Lugati, Moskva: Izdatel’stvo Russkiy Yazık.
• Arıkoğlu, E. 2005: Örnekli Hakasça Türkçe Sözlük, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Atalay, B., 1945: Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B., 1985: Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayverdi, İ., 2010: Kubbealtı Lugatı: Asırlar Boyu Târihî Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Redaksiyon-Etimoloji: Ahmet Topaloğlu, İstanbul: Kubbealtı İktisadî İşletmesi.
• Azərbaycan Dialektoloji Lüğeti 2003: Azərbaycan Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik Institutu, II Cilt (M-Z), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bammatov, Z. Z., 1969: Kumıksko russkiyy slovar’, Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya Izdatel’stvosu.
• Baskakov, N. A., Toşçakova, T.M., 1947: Oyrotsko-russkiy slovar′, Moskva: Gosudarstvennoe Izdatel’stvo Inostrannıx i Natsional’nıx Slovarey.
• Baskakov, N. A., 1963: Nogaysko-russkiy slovar’, Moskva: Gosudarstvennoe Izdatel’stvo Inostrannıx i Natsional’nıx Slovarey.
• Battal, A., 1997: İbni-Mühennā Lūgati, (3 baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bayram, B., 2019: Çuvaş Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Budagov, L., 1869: Sravnitel’nıy slovar’ turetsko-tatarskih’ nareçiy, Tom: I, Sankt Peterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademiy Nauk.
• Caferoğlu, A., 1931: Abu Hayyan, Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk, İstanbul: Türkiyat Enstitüsü Yayınları.
• Clauson, G., 1972: An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Clarendon Press.
• Çağbayır, Y., 2007: Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı, Ötüken Türkçe Sözlük, Cilt 4 (müt-tap), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Daloğlu, Y., 2011: “Eski Türklerde Musiki”, Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010 Bildiriler Kitabı, (Ed. Ülkü Çelik Şavk), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Basımevi, 249-257.
• Dankoff, R., Kelly, J. 1985: Mahmūd al-Kāšγarī Compendium of The Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk), Edited and translated with introduction and indices by R. Dankoff in collaboration with James Kelly, ed. Sinasi Tekin-Gönül Alpay Tekin, Part III: Duxbury: Harvard University.
• Dirks, W. 2005: Uzbek English Dictionary, The Central Asian Heritage Group.
• Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z., 2018: Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti-t-Türk giriş-metin-çeviri-notlar dizin, (3. Baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M., 1991: Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• Erdal, M., 2004: A Grammar of Old Turkic, Leiden: Brill.
• Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov. Obşçetyurkskie i mejtyurkskie osnovı na bukvı l, m, n, p, s 2003: Otvetstvenniy redaktör: A. V. Dıbo. Moskva: Rossiyskaya Akademiya Nauk İnstitut Yazıkoznaniya.
• Houtsma, N. TH., 1894: Ein Türkisch-Arabisches glossar nach der Leidener Handschrift, Leiden: E. J. Brill.
• İbn Haldun 1996: Mukaddime II, (Çev. Zakir Kadiri Ugan), İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Kaçalin, M. S., 2019: Dîvânu Lugâti-t-Türk. Mahmûd el-Kâşgarî. (Yay. Haz. Mehmet Ölmez). İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Karasoy, Y., 1989: Şîbân Han Dîvânı (İnceleme-Metin), Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölümü, Türk Dili Bilim Dalı, Doktora Tezi.
• Koç, K., Bayniyazov, A., Başkapan, V., 2019: Kazak Türkçesi- Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kúnos, I., 1902: Şeyh Suleyman Efendi’s Çagatay-Osmanisches Wörterbuch, Verkürzte und mit deutscher Übersetzung versehene Ausgabe, Budapeşt: Mit Unterstützung der Ungarischen Akademie der Wissenschaft.
• Lessing, F. D., 1995: Mongolian-English Dictionary, (3 bs.) Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
• Li, Y. S. 2017: C. Brockelmann’ın ‘Doğu Türkçesi Grameri’ Dizini, Index zu C. Brockelmanns Osttürkische Grammatik, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Naskali, E. G., Butanayev, V., İsina, A., Şahin, E., Şahin, L., Koç, A., 2007: Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nişanyan S. 2018: Nişanyan Sözlük, Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. İstanbul: Liber Plus Yayınları.
• Ölmez, M. 2007: Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen, Tuvacanın Sözvarlığı Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyle, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• —, 2010: “Eski Türk Yazıtlarının Yeni Bir Yayımı Nasıl Olmalıdır?”, I. Uluslararası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni, 18-20 Kasım 2009, Afyonkarahisar, (Ed. Doç. Dr. Cengiz Alyılmaz, Yrd. Doç. Dr. Özgür Ay, Yrd. Doç. Dr. Metin Yılmaz): Afyonkarahisar: 211-219.
• Ölmez, M. Eski Türkçenin Kısa Sözlüğü. Baskıda.
• Öner, M., 2009: Kazan- Tatar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, M., 2017: Başkurt Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Paasonen, H., 1974: Tschuwaschisches Wörterverzeichnis, Szeged: Srudia Uralo- Altaica IV.
• Pal’mbah, A. A., 1953: Russko-tuvinskiy slovar′, Moskva: Gosudarstvennoe Izdatel’stvo Inostrannıx i Natsional’nıx Slovarey.
• Pavet de Courteille, A., 1870: Dictionnaire Turk-Oriental: Destiné Principalement à Faciliter la Lecture des Ouvrages de Bâber, d’Aboul-Gâzi Et de Mir-Ali-Chir-Nevâi, Paris: Imprimerie impériale.
• Radloff, W., 1911: Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, Opıt slovarya tyurkskih nareçiy, Tom: IV, Sanktpeterburg: Prodaetsya u Kommissionerov Imperatorskoy Akademii Nauk.
• Räsänen, M., 1969: Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki: Suomalais- Ugrilainen Seura.
• Ryumina.-Sırkaşeve, L. T., Kuçigaşev, N. A., 2000: Teleüt Ağzı Sözlüğü, (çev. Şükrü Haluk Akalın, Caştegin Turgunbayev), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şemsettin Sami, 1989: Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım.
• Sertkaya, O. F. 1982: Eski Türkçe’de Mûsikî Terimleri ve Mûsikî Âlet İsimleri, (Doçentlik Tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Eski Türk Dili Anabilim Dalı
• Skvortsov, M. İ. 1982: Çăvaşla-vırăsla slovar′ Çuvaşsko-russkiy slovar', Moskva: Izdatel’stvo russkiy yazık.
• Sleptsov, P. A. 1972: Yakutsko-russkiy slovar′, Moskva: Izdatel’stvo Sovetskaya Entsiklopediya.
• Şemsettin Sami, 1989: Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım.
• Şeyh Süleyman Efendi-i Özbekî el-Buhârî, 1882: Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî, İstanbul: Mihrân Matbaası.
• Şeyhülislâm Mehmet Esad Efendi, 1999: Lehcetü’l- Lügat, (haz.: H. A, Kırkkılıç), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Taşkıran, H. İ. 2021: Sivas Akıncılar Ağzı Karşılaştırmalı ve Tanıklı Sözlüğü, İstanbul: Kitapyurdu Doğrudan Yayıncılık.
• Tatarsko-russkiy slovar’ 1966: Moskva: Izdatel’stvo Sovetskaya Entsiklopediya.
• Tavkul, U., 2000: Karaçay- Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T., 1969: “Zetacism and Sigmatism in Proto- Turkic”, Acta Orientalia Hungarica, 22: 51-80.
• Tezcan, S., 1974: Das uigurische Insadi-Sūtra, Berliner TurfanTexte III, Berlin: Akademie Verlag.
• Toparlı, R., Çögenli, S., Yanık, N., 2000: Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R., 2003: Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t Türkiyye, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tukmaçev, L. M., Petruşova, B. M., 1995: Kumandinsko- russkiy slovar’, Biysk: Biyskiy Kotel’şçik.
• Turan, F., 2001: Bahşayiş Lügati, İstanbul: Bilimsel Akademik Yayınlar.
• Türk Dil Kurumu, 1969: Derleme Sözlüğü IV, D, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• —, 1971: XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, Cilt V, O-T. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• —, 1978: Derleme Sözlüğü X, S-T, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. —, 2011: Türkçe Sözlük, (11. Baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tüzgen, M. A., 1989 : Türkçe Uygurçe Lugat, Pekin: Milletler Neşriyatı.
• Uyğur, C. V., 2019: Karakalpak Türkçesi Sözlüğü (Karakalpakça-Türkçe Sözlük), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Verbitskiy, V. I., 1884: Slovar’ altayskogo i aladagskogo nareçiy tyurkskogo yazıka, Kazan: Izdanie Pravoslavnago Missionerskago Obşçestva.
• Wilkens, J., 2021: Handwörterbuch des Altuigurischen, (Altuigurisch – Deutsch – Türkisch) / Eski Uygurcanın El Sözlüğü, (Eski Uygurca – Almanca – Türkçe), Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen, Universitätsverlag Göttingen.
• Yudahin, K. K., 1985: Kırgızsko-russkiy slovar‘. Moskva: Izdatel’stvo Sovetskaya Entsiklopediya.