Eski Türkçede Fiilden İsim Yapan -(X)ŋ ~ -Aŋ Eki ve Çağdaş Uygurcadaki Türevleri Üzerine Bir Deneme

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 1, 28 - 36, 30.06.2023

Sanat Gülen

https://doi.org/10.46614/ijous.1313062

Öz

Bu makalede, fiilden isim yapan -(X)ŋ yapım ekinin Eski Türkçeden Çağdaş Uygurcaya gelen süreçteki kullanımı örneklerle incelenecektir. -(X)ŋ ekine yazıtlarda rastlanmazken Eski Uygurca metinlerden itibaren bu ek görülmeye başlar. Yine de bu dönemde tespit edilen kullanımların çoğu tek örnekli (hapax legomenon) veya az rastlanan sözcüklerdir. Dolayısıyla nadir rastlanan eklerden sayılır. Çağdaş Uygurcada başta gelen gramer kitaplarında söz konusu ek fiilden isim yapan yapım ekleri kategorisinde ele alınmamış olmasına rağmen Çağdaş Uygurcada ilgili ekle türetilmiş bir hayli örnek tespit edilmiştir. Bunlar arasında dikkat çekici örneklerden biri kısaŋ “dar geçit, dağ geçidi” sözcüğüdür. Yazıtlar söz varlığında yer alan aynı anlamdaki kısıl < (kıs-ıl) sözcüğü için Çağdaş Uygurcada kısaŋ < (kıs-aŋ) görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

yapım eki, -(X)ŋ Eki, Çağdaş Uygurca, Eski Türkçe, Eski Uygurca

An Attempt on Defining the Deverbal Suffix -(X)ŋ ~ -Aŋ in Old Turkic and Some Derivatives in Contemporary Uyghur

Öz

This paper surveys the use of derivational suffix -(X)ŋ, which makes deverbal nouns, from Old Turkic to Contemporary Uyghur with examples. While the suffix -(X)ŋ is not attested in inscriptions, it begins to appear in Old Uyghur texts. But still most of the instances attested in Old Uyghur are hapax legomenon or rare words in texts of this era. It is considered as a rare suffix. Even though it is not included under the category of deverbal affixes in the leading grammar books of Contemporary Uyghur, many deverbal nouns are found in Contemporary Uyghur formed with this suffix. One of the remarkable examples among these is the word kısaŋ "narrow pass, mountain pass". The word kısıl < (kıs-ıl) -which attested in the vocabulary of inscriptions, can be found with the same meaning into the form of kısaŋ < (kıs-aŋ) in Contemporary Uyghur.

Anahtar Kelimeler

derivational affix, suffix -(X)ŋ, Contemporary Uyghur, Old Turkic, Old Uyghur

Kaynakça

• Arat, Reşit Rahmeti. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks, Türk Tarih Kurumu, İstanbul
• Arat, Reşit Rahmeti. (1965). Eski Türk Şiiri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara
• Bang, Gabain, R, Rachmati. (1933). Türkische Turfantexte VI, Berlin
• Clauson, Sir Gerard. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen Century Turkish, Oxford
• Doğan, Levent. (2016). Uygur Türkçesi Grameri, Paradigma Akademi Yayınları, Ankara
• Eraslan, Kemal. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara
• Erdal, Marcel. (1991). Old Turkic World Formation, Otto Harrassowitz-Wiesbaden, Vol. I,
• Gabain, A. von (2007). Eski Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara
• Hazirḳi Zaman Uygur Tilining İzahlik Lugiti, (2011). Xinjiang Helik Neşriyati
• Kaşgarlı, Mahmud. (2023). Dîvânu Lugâti’t-Türk, Çev. Mustafa Kaçalin, Vakıfbank Kültür Yayınları, İstanbul
• Mahmûd el-Kâşgarî (2016). Dîvânu Lugâti’t-Türk, Çev. Mustafa S. Kaçalin, Yayına haz. Mehmet Ölmez, Kabalcı, İstanbul
• Nadelyayev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R., ve Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurskiy Slovar. Leningrad: İzdatel’stvo “Nauka”
• Necip, Emir. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Çev. İklil Kurban, Türk Dil Kurumu, Ankara
• Ölmez, Mehmet. (2017). Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri, Kesit yayınları, İstanbul.
• Öztürk, Rıdvan. (2020). Yeni Uygur Türkçesi Grameri, TDK, Ankara,
• Polat, Muhemmet. (1992). Zunun Ḳadir Eserliri-Hatiriler, Xinjiang Helḳ Neşiriyati, Urumçi
• Räsänen, Martti. (1969). Versuch eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Suomalaıs-Ugrılaınen Seura, Helsinki
• Röhrborn, Klaus. (2010). Uigurisches Wörterbuch I, Franz Steiner Verlag, Stuttgart
• Tehur, Arslan Abdullah, Yari Ebeydulla, Abdurėhi Rahman (2010). Hazirḳi Zaman Uygur Tili 3. Urumçi: Şinciang Helḳ Neşriyati.
• Tekin, Talat. (1994). “Türk Dillerinde Önseste y- Türemesi”, Türk Dilleri Araştırmaları 4, s: 51-66
• Tekin, Talat. (2016). Orhon Türkçesi Grameri, Ankara, TDK,
• Tezcan, Semih. (1974). Das Uigurische Insadi-Sūtra, Akademi Verlag, Berlin
• Tömür, Hemit. (1987). Hazirḳi Zaman Uygur Tili Grammatikisi (Morfologiye), Milletler Neşriyati, Beijing,
• Tömür, Hemit. (2003). Modern Uyghur Grammar, Yıldız Dil ve Edebiyat dizini, İstanbul
• Uygur Tilining İzahliḳ Lugiti, (1999). Xinjiang Helik Neşriyati
• Wilkens, Jens. (2007). Das Buch von der Sündentilgung. Edition des alttürkischbuddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig. Turnhout: Brepols. (Berliner Turfan Texte XXV).
• Wilkens, Jens. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Akademie der Wissenschaften zu Göttingen, erschienen im Universitätsverlag Göttingen
• Zieme, Peter ve Georg Kara. (1978). Ein Uigurisches Tutenbuch, Naropas lehre in Uigurischer übersetzung von vier tibetisches Trakdaten nach der Sammelhandschrift aus Dunhuang, British Museum Or. 8212 (109). Budapest. (BOH. 22.)
• Web kaynakları:
• http://www.jkjdt.com/onetimu/hayu/16719
• http://uyghur.people.com.cn/156019/15790900.html