Moğolistan’da Elteriş Kağan’a İthafen Yazılmış Bir Kaya Yazıtı

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 1, 16 - 27, 30.06.2023

Zeynep Sinanoğlu , Mehmet Ölmez

https://doi.org/10.46614/ijous.1320620

Öz

Moğolistan’da bulunan Türk runik yazısıyla yazılmış olan yazıtların sayısı her geçen gün artmaktadır. Bu yazıtlar bir veya birkaç satır olup çoğunlukla doğada bulunan düz ve cilalı kayalar üzerine yazılmışlardır. Hem kısa oluşları hem de sert iklim şartları sebebiyle yıpranmış oldukları için diğer büyük yazıtlara göre okuma ve anlamlandırılmaları daha zordur. Bu yazıtlardan biri de Jirimiyn Hudag yazıtları olarak adlandırılan yazıtlardır. Yazıtlar, Moğolistan’ın Dundgovi aymag (eyalet), Ölziit sumun (kasaba) Tagt bölgesinde bulunmuştur. Geniş bir kayalık üzerinde iki ayrı yazıttan oluşmaktadır. Her iki yazıt da sivri uçlu bir nesne ile ince çiziklerle kayaya kazınmıştır. Birinci yazıt iki, ikinci yazıt ise tek satırdır. Yazıtların okuma ve anlamlandırma çalışmaları Moğol bilim adamları Battulga Tsend (2010; 2020; 2022) ve Azzaya Badam (2016; 2018) tarafından yapılmıştır. Bu makalede Jirimiyn Hudag yazıtları önceki araştırmacıların paylaşmış oldukları fotoğraflara dayalı olarak incelenmiştir. Birinci yazıta dair bazı notlar düşülüp esas olarak ikinci yazıt üzerinde durulmuştur. Yazıtın yazılış yönü, harf tespiti ve sözcüklere dair açıklamalar ile düzeltili okuyuşu verilmiştir. Tahminlerimize göre yazıt II. Türk Kağanlığının kurucusu, Bilge Kağan ve Kül Tėgin’in babası olan ėltėriş kagan’a atfedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ėltėriş Kagan, eski Türk yazıtları, runik harfli yazıtlar, kaya yazıtları, Moğolistan’daki runik yazıtlar.

A Rock Inscription Dedicated to Elteris Kagan in Mongolia

Öz

The number of inscriptions written in Turkic runic alphabet found in Mongolia is increasing day by day. These inscriptions consist of one or a few lines and are mostly written on flat and polished rocks in nature. Due to their short and exposure to harsh climate conditions, they are more challenging to read and interpret compared to the larger inscriptions. One of these inscriptions is known as the Jirimiyn Hudag inscriptions. These inscriptions were found in the Tagt region of Ölziit sum (district), Dundgovi aimag (province), Mongolia. They are composed of two separate inscriptions located on a large rocky surface. Both inscriptions were engraved on the rock using a pointed object with fine scratches. The first inscription consists of two lines, while the second inscription has a single line. The reading and interpretation studies of the inscriptions were carried out by Mongolian scholars Battulga Tsend (2010, 2020, 2022) and Azzaya Badam (2016, 2018). In this article, the Jirimiyn Hudag inscriptions were examined based on the photographs shared by previous researchers. Some notes were made regarding the first inscription, but the focus was mainly on the second inscription. The direction of writing, identification of letters, explanations of words, and corrected reading are presented. According to our estimations, the inscription is dedicated to Elteriş Kagan, the founder of the second Turkic Khaganate and the father of Bilge Kagan and Kül Tėgin.

Anahtar Kelimeler

Elteris Kagan, old Turkic inscriptions, runic script inscriptions, rock inscriptions, runic inscriptions in Mongolia.

Kaynakça

• Badam A. (2016). Жиримийн худаг”-ийн шинээр илрүүлсэн нэгэн бичээс (Vol. II, pp. 576–579). Presented at the Ази судлал (ICAS 2016), Улаанбаатар. [Görülemedi]
• Badam A. (2018). Moğolistan’da Bulunan Kayalar Üzerindeki Runik Yazıtlar (2010-2017). Türkbilig. 35: 143-154.
• Battulga, T. (2010). Дэл уулын Жиримийн худагийн бичээсийн талаар дахин өгүүлэх нь. Оюуны хэлхээ, Антоон Мостаэрт, Монгол судлалын төв, Боть II (07): 140–141.
• Battulga, T. (2020). The Small Monuments of Mongolian Runic Inscription. Archaeological Relicks of Mongolia Catalogue Series XII. Ulaanbaatar.
• Battulga, T. (2022). Mongolın Runi Biçgiyn Dursgalın Şine Sudalgaa. Mongolın Baruun Büs Nutag Ddah’ Runi Biçgiyn Dursgal. Ulaanbaatar: Mongol Ulsın İh Surguul’.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: At the Clarendon Press. (ED)
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden.
• Kaçalin, M. S. (Çeviren) (2019). Dîvânu Lugâti’t-Turk (Yayına Hazırlayan: Mehmet Ölmez), İstanbul, Kabalcı Yayıncılık. (DLT)
• Kormuşi̇n, İ. (2017). Yenisey Eski Türk Mezar Yazıtları Metinler ve İncelemeler. Çeviren Rysbek Alimov, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Liu, Mau-Tsai (1958/2019). Die chinesischen Nachrichten zur Ge-schichte der Ost-türken. Wiesbaden. [Liu, Mau-Tsai, 2006: Çin Kaynak¬larına Göre/Doğu Türkleri. Çevirenler: Ersel Kayaoğlu - Deniz Banoğlu. İstanbul: Selenge.]
• Nadelyayev, V. M., Nası̇lov, D. M., Tenı̇şev, E. R., Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad: İzdatel’stvo Nauka. (DTS)
• Ölmez, M. (2018). Uygur Hakanlığı Yazıtları. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Ölmez M. (42021). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Ölmez, M. (2023). Eski Uygurca Sözlük. [Baskıya hazırlanıyor].
• Röhrborn, K. (2015). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien - Neubearbeitung - II. Nomina - Pronomina - Partikeln. Bd. 1: a - asvık. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• Sinor, D. (1990/2000). “[Kök] Türk İmparatorluğunun Kuruluşu ve Yıkılışı”. The Cambridge History of Early Inner Assia / Erken İç Asya Tarihi. Derleyen: D. Sinor, makaleyi çeviren: T. Tekin, İstanbul: 383-424.
• Tekin, T. (1993). Irk Bitig: The Book of Omens. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Tekin T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Wilkens J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Altuigurisch – Deutsch – Türkisch / Eski Uygurcanın El Sözlüğü. Eski Uygurca – Almanca – Türkçe, Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.