Eski Uygurca ve Çağdaş Uygurcada Geniş Zamanın İzleri

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 2, 164 - 205, 31.12.2023

Sanat Gülen

https://doi.org/10.46614/ijous.1392475

Öz

Bu makalede Eski Uygurcada -(A/I/U)r biçimbirimi ile çekimlenen ve “geniş zaman” terimi ile karşılanan yapının bugünkü Çağdaş Uygur gramerciliğindeki durumu hakkında bilgi verilecek ve bu yapının kullanım alanı tespit edilmeye çalışılacaktır. Ayrıca hem Eski Uygurca fiil çekimleri içerisinde önemli bir yere sahip olan geniş zaman ekinin kullanım alanının tespiti hem de söz konusu ekin Çağdaş Uygurcadaki durumu ve izleri karşılaştırmalı olarak ele alınacaktır. Çağdaş Uygur gramerciliği ile ilgili Türkiye dışında yapılan çalışmalarda genelde “geniş zaman” terimi zaman kategorisi kapsamında görülmemektedir. “Geniş zaman” ile ifade edilen biçimler ise “şimdiki zaman”, “şimdiki gelecek zaman”, “gayri geçmiş zaman”, “belirsiz gelecek zaman” gibi farklı terimler ile karşılanmaya çalışılmaktadır. Çağdaş Uygurcada geniş zaman konusundaki fikir ayrılıkları ve terim çeşitliliklerinin önemli sebeplerinden biri gramer geleneğinin etkilendiği ekoller diyebiliriz. Bu bağlamda özellikle Rus gramer ekolünün etkisi büyüktür. Bu makalede Çağdaş Uygurcada çeşitli terimler ile karşılanan bu ifadelerin aslında Eski Uygurca geniş zaman yapısı ile büyük oranda örtüştüğü, örnekleri ile ortaya konulmaya çalışılacaktır. Bu amaçtan hareketle Eski Uygurcada aktif kullanıma sahip olan geniş zaman yapısının Çağdaş Uygurcada da kaybolmadığı, aksine hâlâ birçok kullanım fonksiyonuna sahip olduğu ortaya konacaktır. Ayrıca Eski Uygurca ile Çağdaş Uygurca arasındaki karşılaştırmalı örneklerle günümüz Çağdaş Uygurca gramerciliğinde fikir birliğine varılamamış “geniş zaman” kategorisinin Eski Uygurcadan Çağdaş Uygurcaya uzanan “geniş zaman” ekinin bizatihi kendisi olduğu hususuna dikkat çekilecektir.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca, Çağdaş Uygurca, Fiillerde Zaman Kavramı, Geniş Zaman, -(A/I/U)r biçim birimi

Traces of Aorist Morpheme in Old Uyghur and Modern Uyghur

Öz

In this article, we are going to give information about the aorist tense and usage in Modern Uyghur Grammar structure. In Old Uyghur, it corresponds to the term "aorist" conjugated with the -(A/I/U)r morpheme. Moreover, the findings of the use of the aorist tense suffix, which has an important place in Old Uyghur verb inflections, and the situation of this suffix in question in Modern Uyghur language and its traces will be discussed comparatively. It is evident that the "aorist tense" concept was removed from tense classes in researches centering on Modern Uyghur Grammar, which were conducted outside of Türkiye. Instead of the "aorist tense" category, now it is tried to correspond with various terms like "present continuous tense," "future tense," "future indefinite tense," and "non-past tense," which encompass all the tense types except for past tenses. One of the significant reasons for differences of opinion and terminological diversity in the aorist of Contemporary Uyghur is the influence of grammatical traditions, particularly the impact of the Russian grammatical school in this context. This article will try to prove how "the present tense," which corresponds with various terms, resembles the old Uyghur aorist tense with examples. Based on this objective, it is going to be revealed that the aorist tense structure prevalent in the Old Uyghur language is not obsolete and, in fact, still has many functions in use. This article attempts to reveal with examples that the "aorist tense" category, which is met with various terms in the Modern Uyghur language, indeed significantly overlaps with the Old Uyghur aorist structure. Furthermore, with the help of comparative examples from both Old and Modern Uyghur languages, it is going to be highlighted that, coming from the Old Uyghur language to the Modern Uyghur, the "present tense" concept which researchers were not able to reach a consensus on in today's Modern Uyghur Grammar is actually the suffix of "the aorist tense" itself.

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur Language, Modern Uyghur Language, Verb Conjugation, Simple Present Tense (Aorist Tense), -(A/I/U)r Morpheme.

Kaynakça

• Akbulut, Serpil. Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Geniş Zaman Ekinin Kullanımı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversitesi, 2005.
• Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Cheng, Shiliang [程适良]. Xiandai Weiwuer Yu Yufa [现代维吾尔语语法]. Urumçi: Xinjiang Renmin Chubanshe [乌鲁木齐: 新疆人民出版社], 1996.
• De Jong, Frederick. A Grammar of Modern Uyghur. Houtsma, 2007.
• Demirci Metin, Dursun Kırmıt. “Tarihi Türk Lehçelerinde ve Türkiye Türkçesinde Geniş Zaman Üzerine Bir İnceleme”. Route Educational And Social Science Journal 3/3: 51-85. 2016.
• Deny, Jean. Türk Dil Bilgisi. çeviren Ali Ulvi Elöve. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2012.
• Ehmet, Turdi, Enserdcin Musa ve Nesrulla Yolboldi. Hazirḳi Zaman Uygur Tili. Urumçi: Xinjiang Maarip Neşriyati, 1980
• Elmalı, Murat. Daśakarmapathāvadānamālā. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.
• Eraslan, Kemal. Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012.
• Erdal, Marcel. A Grammar Of Old Turkic. Leidon-Boston: Brill, 2004.
• Erdal, Marcel. “Constraints On Poetic Licence İn The Qutadgu Bilig: The Conver And Aorist Vowels”. Türk Dili Ve Edebiyatı Dergisi, 24, 205-214. 1986.
• Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları, 2013.
• Ersoy, Habibe Yazıcı. “Yeni Uygur Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, 355-428. Ankara: Akçağ Yayınları, 2007.
• Friederich, Michael. Uyghurisch Lehrbuch. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag, 2002.
• Gabain, A. von. Eski Türkçenin Grameri. çeviren Mehmet Akalin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
• Geng, Shimin ve Hans-Joachim Klimkeit. Das Zusammentreffen mit Maitrisimit. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1988.
• Gulcalı, Zemire. “Çağdaş Uygurcada ‘Fiillerin Hâl-Zaman Kategorisi’ ve Türkiye Türkçesiyle Karşılaştırılması (I): Ötken Zaman/Geçmiş Zaman”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 8 (2016): 122-155.
• Gulcalı, Zemire. “Çağdaş Uygurcada ‘Fiillerin Hâl-Zaman Kategorisi’ ve Türkiye Türkçesiyle Karşılaştırılması (II): Hazirqi Zaman/Şimdiki Zaman”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 10 (2017): 113-143.
• Gulcalı, Zemire. Altun Yaruk Sudur X. kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2021.
• Günay, Nesrin. “Türkçe’de -(A/I)r Biçimbiriminin Kiplik Anlam Alanları”. International Journal of Language Academy 2/4 (2014): 529-545.
• Hamilton, James-Russell. Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesi. çeviren Ece Korkut ve İsmet Birkan. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020.
• İnayet, Alimcan. Abdulhaluk Uygur ve Şiirleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
• Karaayak, Tümer. Eski Uygurca Abitaki Metinlerinin Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2021.
• Kasapoğlu, Hülya. Modern Uygur Türkçesinde Fiil. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 1988.
• Kaşgarlı, Sultan Mahmut. Modern Uygur Türkçesi’nde Filler. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1991.
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009.
• Litifu Tuohuti [力提甫、托乎提]. Xiandai Weiwuer Yu Cankao Yufa [现代维吾尔语参考语法]. Beijing: Zhongguo Shehui Kexue Chuban She [中国社会科学出版社: 北京], 2012.
• Maue, Dieter. Dokumente in Brāhmī und Tibetischer Schrift Teil 1. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 1996.
• Özçelik, Saadettin. “Türkçede Geniş Zaman Ekine Dair Bazı Tespitler”. Türk Dili 10/598 (2001): 410-411.
• Özertural, Zekine. Türk Kaynaklarında Maninin Öğretisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2005.
• Özertural, Zekine. Der Uigurische Manichäismus. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2008.
• Öztürk, Rıdvan. Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020.
• Tehur, Arslan Abdullah, Yari Ebeydulla ve Abdurėhim Rahman, Hazirḳi Zaman Uygur Tili. 3. cilt. Urumçi: Şinciang Helḳ Neşriyati, 2010.
• Tekin, Şinasi. Maytrısimit. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Tekin, Talat, Mehmet Ölmez. Türk Dilleri (Giriş). İstanbul: Simurg Yayınları, 1999
• Topaloğlu, Ahmet. Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1989.
• Tömür, Hemit. Hazirḳi Zaman Uygur Tili Grammatikisi (Morfologiye). Beijing: Milletler Neşriyati, 2014.
• Tömür, Hėvir. Baldur Oyġanġan Âdem. Urumçi: Xinjiang Yaşlar- Ösmürler Neşriyati, 1987.
• Memettursun, Zu’nun Oḳya. Hazirḳi Zaman Uygur Tilininŋ Ḳisḳiçe Grammatika Loġiti. Londra: Uygur Dili Araştırmaları, 2021.
• Wilkens, Jens. Das Buch von der Sündentilgung. Edition des alttürkischbuddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig. Turnhout: Brespol. (Berliner Turfan Texte XXV), 2007.
• Yasin, Yaḳupcan, Turap Kasim, Dolḳun Tursun, Mirehmet Tursun. Uyġur Tili. Urumçi: Şinjiang Helḳ Sehiye Neşriyati, 2007.
• Yılmazoğlu, Fikriye. “Türkiye Türkçesinde Geniş Zamana Anlambilimsel Bir Yaklaşım”. Dil Dergisi 159 (2013): 62-68.
• Yi Kunxiu, Gaoshijie [易坤绣、高士杰]. Weiwuer Yu Yufa [维吾尔语语法]. Beijing: Zhongyang Minzu Daxue Chubanshe [中央民族大学出版社], 1998.