QALANDARIYYA IN EGYPT AND NORTH AFRICA IN THE LATE MIDDLE AGES

Yıl 2021, Cilt: 14 Sayı: 2, 813 - 838, 31.12.2021

Muhammed Seyyit Şen

https://doi.org/10.37093/ijsi.865472

Cited By: 1

Öz

Since dervish groups (Qalandaris, Haydaris, etc.) have mostly viewed as “heterodox Islam” and “popular religion,” their shamanistic nature and Central Asian origin have been emphasized, especially in Turkish academia. As a part of this trend, the love of Ahl-i Bayt and ghaza activities of Abdals (Qalandaris) in Anatolia and the Balkans have been mainly linked to Turkish Islam. Switching the common perspective, I will focus on Qalandari dervishes in Egypt and North Africa in this article. Through Shaykh Qutb al-Iraqi al-Baghdadi (d. 1487)'s life, I will shed light on how the Qalandaris emerged and spread out in the Middle East and North Africa and how they interacted with state and society. Also, I will explore how Qalandaris became an essential part of Middle Eastern social and religious history during the late Middle Ages.

Anahtar Kelimeler

Antinomian Sufism, Qalandaris, the Middle East, Ahl-i Bayt, Ghaza

GEÇ ORTAÇAĞ DÖNEMİ’NDE MISIR ve KUZEY AFRİKA’DA KALENDERÎLİK

Öz

Genellikle Türk akademisi Kalenderî ve Haydarî gibi derviş gruplarının Orta Asya kökenleri üzerinde durmakta ve Şaman kültürünün derviş gruplarıyla olan bağlantısına vurgu yapmaktadır. Bununla alakalı olarak, Ehl-i Beyt Sevgisi-Ehl-i Beyt’ten olma ve gazâ-cihâd faaliyetlerinde bulunma gibi olguların ‘Türkmen Kültürü’ne has özellikler olduğu fikri benimsenmektedir. Bu bakış açısı, Ortadoğu bölgesini ihmal etmekte ve Ortadoğu Sûfî geleneğinin derviş grupları üzerindeki etkisini göz ardı etmektedir. Dolayısıyla, bu makalede Mısır ve Kuzey Afrika’daki Kalenderîler üzerine odaklanacağım. Şeyh el-Irâkî (ö. 1487)’nin hayatından yola çıkarak Kalenderîlerin Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da nasıl yayıldıklarını, devlet ve toplumla nasıl bir etkileşim ve iletişim içerisinde bulunduklarını analiz edeceğim. Yine, derviş kültürünün geç Ortacağ döneminde Ortadoğu sosyal ve dini tarihinin nasıl önemli bir parçası haline geldiğini inceleyeceğim.

Anahtar Kelimeler

Derviş Toplulukları, Kalenderîler, Ortadoğu, Ehl-i Beyt, Gazâ ve Cihâd

Kaynakça

• Abdülbâsıt el-Malati, (2002). Neylü’l-Emel fi Zeyli’d-Düvel, haz. Ömer Abdüsselam Tedmûrî. Sayda-Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, I-IX.
• Abdullah ibn Tercümân, (1895). Tuhfetü’l-Erîb fî’l-Redd alâ Ehli’s-Salîb. Mısır: Matbaatü’l-Berîd.
• Hatîb-i Fârisî, (1999). Manâkib-i Camâl al-Dîn-i Sâvî, haz. Tahsin Yazıcı. Ankara: TTK Yayınları.
• İbn Battuta, (2013). İbn Battuta Seyahatnâmesi, çev. A. Sait Aykut. İstanbul: YKY Yayınları.
• İbn Hacer el-Askalânî, (1993). ed-Düreru’l-Kâmine fî A’yâni’l-Mieti’s-Sâmine. Beyrut: Dâru’l-Cîl, I-IV.
• İbn Haldûn, (2004). Mukaddimetü İbn Haldûn, haz. Abdullah Muhammed ed-Derviş. Şam: Dâru’l-Belhî, I-II.
• İbn Hallikân, (1978). Vefeyâtü’l-A’yân ve Enbâü Ebnâi’z-Zamân, haz. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdir, I-VIII.
• İbn İyâs, (?). Bedâiu’z-Zuhur fî Vakâii’d-Dühûr, haz. Muhammed Mustafa. Mekke: Mektebetü Dâri’l-Baz, I-V.
• İbn Saîd el-Mağribî, (1970). en-Nücûmu’z-Zâhire fî Hulâ Hazreti’l-Kâhire tah. Dr. Hüseyin Nassâr. Kahire: Matbaatü Dâri’l-Kütüb.
• İbn Tağrîberdî, (1972). en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûki Misr ve’l-Kâhire, tah. Dr. Cemâleddin eş-Şeyyâl- Fehîm Muhammed Şeltût. Kahire: Vizâratü’s-Sekâfeti ve’l-İrşâdi’l-Kavmî, I-XVI.
• İbn Tolun, (1998). Mufâkehetü’l-Hillân fî Havâdisi’z-Zamân, haz. Halîl el-Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• Leo Africanus, (2010). The History and Description of Africa: And of the Notable Things Therein Contained, çev. J. Pory, ed. Robert Brown. Cambridge: Cambridge University Press, I-II.
• el-Makrîzî, (1997). es-Sülûk li-Ma’rifeti Düveli’l-Mülûk, tah. Muhammed Abdulkâdir Ata. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-VIII.
• ------------- (1998). el-Hitatu’l-Makrîziyye, haz. Halîl el-Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-IV.
• Muhammed b. Ali b. es-Serrâc, (2015). Tuffâhu’l-Ervâh ve Miftâhu’l-İrbâh: Ruhların Meyvesi ve Kazancın Anahtarı, haz. Nejdet Gürkan vd. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Pero Tafur, (2016). Pero Tafur Seyahatnamesi: 9 Mayıs 1437-22 Mayıs 1438, çev. Hakan Kılınç. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• es-Safedî, (2000). el-Vâfî bi’l-Vefeyât, haz. Ahmed el-Arnavut-Türkî Mustafa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, I-XXIX.
• es-Sîrafî, (2010). Nüzhetü’n-Nüfûs ve’l-Ebdân fî Tevârîhi’z-Zamân, tah. Dr. Hüseyin Habeşî. Kahire: Matbaatü Dâri’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, I-IV.
• Tâcüddîn es-Sübkî, (1986). Muîdü’n-Niam ve Mübîdü’n-Nikam. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s Sekâfiyye.
• ez-Zehebî, (2003). Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A’lâm, haz. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, I-XVII.
• Berkey, Jonathan P., (2009). “Mamluk Religious Policy.” Mamlûk Studies Review, 13 (2), 7-22.
• Brunschvig, Robert, (1936). Deux récits de voyage inédits en Afrique du Nord au xve siècle. Paris: Larose.
• Buzpınar, Ş. Tufan, (2006). “Nakîbüleşrâf.” DİA, c. 32, 322-324.
• Chelkowski, Peter, (?). “Ta’zia.” Encyclopedia Iranica, 14, 358-360.
• Della Vida, Giorgio Levi, (1933). “Regno di Granata nel 1465-66 nei ricordi di un viaggiatore egiziano.” Al-Andalus, I/II, 307-334.
• Ewing, Katherine Pratt ve Gerbakher, Ilona, (2021). “The Qalandariyya: from the Mosque to the Ruin in Poetry, Place, and Practice.” Routledge Handbook on Sufism ed. Lloyd Ridgeon. London: Routledge, 252-268.
• Garcia-Arenal, Mercedes, (1990) "La conjonction du sufisme et du sharîfisme au Maroc: le Mahdî comme sauveur." Revue Du Monde Musulman Et De La Méditerranée, 55/1, 233-256.
• Geoffroy, Éric, (1995). Le soufisme en Égypte et en Syrie: sous les derniers Mamelouks et les premiers Ottomans: orientations spirituelles et enjeux culturels. Damas: Institut Français de Damas.
• Green, Nile, (2012). Sufism: A Global History. Malden, MA: Wiley-Blackwell.
• Hofer, Nathan, (2015). Popularisation of Sufism in Ayyubid and Mamluk Egypt. Edinburgh: University Press.
• Homerin, Th. Emil, (1999). "Sufis and their Detractors in Mamluk Egypt: A Survey of Protagonists and Institutional Settings." Islamic Mysticism Contested: Thirteen Centuries of Controversies & Polemics ed. Frederick de Jong ve Bernd Radtke. Leiden: Brill, 225-247.
• Karamustafa, Ahmet T., (2015a). Tanrının Kuraltanımaz Kulları: İslâm Dünyasında Derviş Toplulukları (1200-1550). İstanbul: YKY Yayınları.
• ----------------------------, (2015b). “Antinomian Sufis.” The Cambridge Companion to Sufism ed. Lloyd Ridgeon. Cambridge: Cambridge University Press, 101-124.
• Köprülü, M. Fuad, (2005). Türk Tarih-i Dinîsi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• ----------------------, (2017). Anadolu’da İslamiyet. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri, (2009). “Seyyid.” DİA, c. 37, 40-43.
• Levanoni, Amalia, (2016). “Takfir in Egypt and Syria during the Mamluk Period.” Accusations of Unbelief in Islam ed. Camilla Adang vd. Leiden: Brill, 155-188.
• Mélikoff, Irène, (2019). Uyur İdik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. İstanbul: Demos Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar, (2000). “Kutb ve İsyan: Osmanlı Mehdîci (Mesiyanik) Hareketlerinin İdeolojik Arkaplanı Üzerine Düşünceler. Toplum ve Bilim, 83, 48-57.
• ------------------------, (2016). Osmanlı İmparatorluğu'nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler -XIV-XVII. Yüzyıllar-. İstanbul: Timaş Yayınları.
• --------------------------, (2017). “İslam Tarihinin Mitolojik Kültüründen Kaynaklanan Sosyo-Politik Bir Problemi: Mehdîlik ve Mehdîci Hareketler.” Selçuklular, Osmanlılar ve İslam: Tespitler, Problemler, Öneriler ed. Ahmet Yaşar Ocak. İstanbul: Timaş Yayınları, 32-49.
• Öz, Mustafa, (2011). “Tâziye.” DİA, c. 40, 203-204.
• Özaydın, Abdülkerim, (1988). “Abdülbâsıt el-Malatî.” DİA, c. 1, 201-202.
• Öztürk, Eyüp, (2013). Velilik ile Delilik Arasında: İbnu’s-Serrâc’ın Gözünden Muvelleh Dervişler. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Yıldırım, Rıza, (2015). "Anadolu'da İslamiyet: Gaziler Çağında (XII.-XIV. Asırlar) Türkmen İslam Yorumunun Sünni-Alevi Niteliği Üzerine Bazı Değerlendirmeler." Osmanlı Araştırmaları 43, 93-124.
• -----------------, (2019). Hacı Bektaş Veli'den Balım Sultan'a: Bektaşiliğin Doğuşu. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Williams, John A., (1984). “Urbanization and Monument Construction in Mamluk Cairo.” Muqarnas, 2, 33-45.
• Zeki Muhammed Hasan, (1981). er-Rahhâletü’l-Müslimûn fi’l-Usûri’l-Vüstâ. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî.