XVIII. Yüzyılda Malikâne Olarak Mütegallibe Eline Geçen Sancaklardan Reayanın Dağılmasına Dair Bir Örnek: Eğinli İshak Paşa ve Arapgir Sancağı

Yıl 2022, Cilt: 15 Sayı: 1, 127 - 142, 30.06.2022

Nihal Metin

https://doi.org/10.37093/ijsi.1017831

Cited By: 1

Öz

XVIII. yüzyıl Anadolusu’nda reayanın göç etmesinin nedenlerinden biri de bölgedeki nüfuz sahibi mütegallibelerdi. Eğinli İshak Paşa da bunlardan biriydi. Nitekim paşanın ele geçirdiği Arapgir sancağına dair bir hükümde, ahalinin malikâne olarak yönetilmeye başladıkları günden itibaren rahat görmediği ve bir süre sonra da dağılmaya başladığı ifade edilmekteydi. Bu makalede, Arapgir Sancağı Mutasarrıfı Eğinli İshak Paşa’nın eşkıyalıktan paşalığa giden sürecinin bölgedeki sosyal ve idarî alanda etkileri incelenmektedir. Uzun yıllar Eğin ve Arapgir ahalisinin kendisi hakkında İstanbul’a şikâyette bulunduğu paşa, hakkında çıkan pek çok yakalama emrine rağmen bir türlü ele geçirilip cezalandırılamamıştır. Mahkemeler ve evler basmış, vergi yolsuzluğu yapmıştır. Ancak bazen suçunu inkâr edip af dilemiş, bazen nüfuzlu akrabalarına sığınarak onlardan yardım almış, bazen de bölgedeki Kürt aşiretlerden aldığı destekle kendisini yakalamaya gelen valilere karşı koymuştur. Bölgenin malikâne olarak tasarrufunu ele geçirdiğinde ise yalnızca maddî bir güce sahip olmamış, idarî olarak da nüfuzunu arttırmıştır. Paşanın hayatı boyunca huzur görmeyen ahali, ölümünden sonra dahi kurtulamamış, bu defa da malikânesinin zaptı için bölgedeki diğer mütegallibeler birbirine düşmüştür. Bölgeden göçleri önlemek isteyen devlet ise bu duruma çare olarak Arapgir’in malikâne kaydına müdahalelerde bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler

iç göç, malikâne, sancak, mütegallibe, mutasarrıf

An Example of the Migration of Reaya From the Sanjaks Seized by the Usurpers in the 18th Century as a Life−Term Tax Farm (Malikane): Ishak Pasha (From Egin) and Arapgir Sanjak

Öz

In the 18th century, one of the reasons for the migration of the reaya in Anatolia was the influential usurpers (mutegallibe) in the region. Ishak Pasha (from Eğin) was one of them. A decree about the Arapgir Sanjak captured by the Pasha stated that the people did not feel comfortable from the day they began to be governed as life−term tax farms (malikane), and after a while, it began to disperse. This article examines the social and administrative consequences of the process of Ishak Pasha (from Eğin), who was the governor of Arapgir Sanjak, from brigandage to Pasha. The Pasha, whom the people of Eğin and Arapgir complained about to Istanbul for years, could not be captured and punished despite many arrest warrants. Courts and homes were raided and tax fraud took place. However, sometimes he denied his guilt and asked for forgiveness, sometimes he hid from his influential relatives and sought their help, and sometimes he resisted the governors who came to arrest him with the support of the Kurdish tribes in the region. By taking possession of the region in the form of a life−term tax farm, he gained financial power and increased his influence administratively. The people, who were not at peace throughout the life of the Pasha, could not save themselves even after his death, and this time the other rulers in the region fell against each other for the seizure of his life−term tax farm. The state, which wanted to prevent migration from the region, intervened in the registration of the Arapgir life−term tax farm as a solution to this situation.

Anahtar Kelimeler

internal migration, life-term tax farm (malikane), sanjak, usurper (mutegallibe), mutasarrif

Kaynakça

• Aksın, A., & Karakaş, E. (2002). Nüfus İcmal Defterine Göre 19. Yüzyılda Arabgir. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırmaları ve Uygulama Merkezi Dergisi, 13(13), 91−125. https://doi.org/10.1501/ OTAM_0000000485.
• Arıkan, Z. (2001). Eğin Kasabası’nın Tarihi Gelişimi. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırmaları ve Uygulama Merkezi Dergisi, 12(12), 1−64. https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000468.
• Arıkan, Z. (1994). “Eğin ve Çevresinden İstanbul’a Göçler”. Tanzimatın 150. Yıldönümünde Uluslararası Sempozyumu, 31 Ekim−3 Kasım 1989, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 467−480.
• Başaran, B. (2014). Selim III, Social Control and Policing in Istanbul at the End of the Eighteenth Century: Between Crisis and Order. Leiden, Boston: Brill.
• Batmaz, E. (1996). İltizam Sisteminin XVIII. Yüzyıldaki Boyutları. Tarih Araştırmaları Dergisi, 18(29), 39−50. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000103.
• Bay, A. (2007). Trabzon Eyaletinde Mütegallibe Hareketleri ve Âyanlık (1750−1850) (Yayın No. 210519) [Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi.
• BOA (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), ADVNS.MHM.d. (Mühimme Deferleri), nr. 110, 111, 115, 119, 120, 121, 125, 126, 127, 131.
• BOA (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), ADVNS.ŞKT.d. (Atik Şikâyet Defteri), nr. 43, 45, 47, 82, 84, 86, 94, 97, 106, 111, 116, 119, 124, 135, 142, 143, 149, 151, 162, 163, 184.
• BOA (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), ADVNS.AHK.SS.d. (Sivas Ahkam Defteri), nr. 1, 2, 3, 4, 6, 8.
• BOA (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), ADVNS.AHK.İS.d. (İstanbul Ahkam Deferi), nr. 4.
• BOA (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), İE.ŞKRT. (İbnül Emin- Şükr ü Şikâyet), nr. 7−623.
• BOA (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), AE.SMST.II. (Ali Emiri- II. Mustafa), nr. 2−149.
• BOA (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), AE.SAMD.III. (Ali Emiri- III. Ahmed), nr. 123−12069.
• Çakar, E. (2019). 19. Yüzyılda Keban: Demografik Yapı ve Meslekler. Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, 6(11), 1−31. https://dergipark.org.tr/tr/pub/had/issue/45665/575487.
• Çerçi, F. (2012). Evliya Çelebi’nin Erzincan Yolculuğu. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(2), 417−453. https://dergipark.org.tr/tr/pub/erzisosbil/issue/6033/80857.
• Doğan, N. (2020). 18. Yüzyılda Merkez−Taşra İlişkileri Çerçevesinde Kayseri Ayanları (Yayın No. 632932) [Doktora tezi, Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi.
• Genç, M. (2000). “İltizam”, İslam Ansiklopedisi, C. 22, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 154−155.
• Halaçoğlu, Y. (1991). “Arapkir”, İslam Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 328−329.
• İnalcık, H. (2016). Devlet-i Aliyye IV. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İnalcık, H. (1988). “Adâletnâme”, İslam Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 346−347.
• Kılıç, O. (1997). 18.Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı – Eyalet ve Sancak Tevcihatı. Elazığ: Eren Matbaacılık.
• Koyunoğlu, H. H. (2008). Şer’iye Sicillerine Göre XIX. Yüzyılda Eğin Kazası. Van: Ahenk Yayınları.
• McGowan, B. (1994). “The Age of the Ayans”. An Economic and Social History of the Ottoman Empire, Ed: Halil İnalcık, Donald Quataer, Cambridge: Cambridge University Press, ss. 637−750.
• Metin, N. (2021). İstanbul’a Göç (1703−1754) (Yayın No. 678521) [Doktora tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi.
• Ortaylı, İ. (2001) İslam Ansiklopedisi, C. 24, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 69−73.
• Örenç, A. F. (2006). “Mutasarrıf”, İslam Ansiklopedisi, C. 31, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 377−379.
• Özkaya, Y. (1970). XVIII. Yüzyılda Mütesellimlik Müessesi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih−Coğrafya Fakültesi Dergisi, 28(3−4), 369−390.
• Özkaya, Y. (1978). XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Yerli Ailelerin Âyânlıkları Ele Geçirişleri ve Büyük Hânedânlıkların Kuruluşu. Belleten, 42(168), 667−723. https://belleten.gov.tr/tam-metin-pdf/1522/tur
• Özkaya, Y. (2007). 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Özkaya, Y. (2014). Osmanlı İmparatorluğu’nda Âyânlık. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özvar, E. (2018). Osmanlı Maliyesinde Malikâne Uygulaması. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Sami, Ş. (2007). Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Tabakoğlu, A. (2016). Osmanlı Mali Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tabakoğlu, A. (2000). “İmdâdiyye”, İslam Ansiklopedisi, C. 22, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 221−222.
• Taş, K. Z. (1996). 1760−1817 Yılları Arasında Eğin (Kemaliye) Kazası. Tarih İncelemeleri Dergisi, 11(1), 137−146. https://dergipark.org.tr/tr/pub/egetid/issue/5038/68637.
• Yılmaz, İ. (2014). Serseri, Anarşist ve Fesadın Peşinde – II. Abdülhamid Döneminde Güvenlik Politikaları Ekseninde Mürur Tezkereleri, Pasaportlar ve Otel Kayıtları, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Yüksel, A. (2009). Osmanlı Sefer Organizasyonlarına Taşradan Bir Bakış: Sivas Şehrinde Sefer Hazırlıkları (1787−1850) (Yayın No. 239845) [Yüksek lisans tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi.