Erken Cumhuriyet Dönemi ve Öncesinde Kitle İletişim Alanındaki Yasal Düzenlemeler

Yıl 2023, Sayı: 64, 155 - 176, 29.10.2023

Mahmut Bingöl , Merve Can Maraşlı

https://doi.org/10.47998/ikad.1316899

Öz

Hukukun üstünlüğünün benimsendiği toplumlarda, ifade ve kitle iletişim özgürlüğünün uygulanmasındaki en güçlü ve temel dayanak bu özgürlüklerin yasal güvenceye alınmış olmasıdır. Bugün, tüm aksaklıklara ve eleştirilere rağmen, kitle iletişim özgürlüğü hem uluslararası hem de ulusal mevzuatta kendine yer bulmuştur. Ancak bu özgürlüğün evrensel bir norm haline gelişi, tarihsel süreçte pek de doğrusal bir yol izlememiştir. Bu çalışmada, Türkiye topraklarında 1727’de ilk matbaanın kurulmasından literatürde Erken Cumhuriyet Dönemi (1923-1950) olarak nitelenen dönemi de içine alan süre boyunca kitle iletişim özgürlüğünün ele alınma biçimine ve bunun somut bir göstergesi olarak da ilgili mevzuat metinlerinin nasıl biçimlendirildiğine odaklanılmıştır. Bu bağlamda, yazılı basın, sinema ve radyo alanındaki hukuki düzenlemeler betimleyici araştırma yönteminden faydalanılarak kronolojik şekilde ve karşılaştırmalı bir yaklaşımla irdelenirken; Meclis tutanakları, hatıratlar, devlet arşivleri ve diğer akademik literatürden yararlanılarak kitle iletişim rejiminin oluşturulma ve dönüştürülme süreçleri analiz edilmiştir. Çalışmanın sonucunda, incelenen dönemlerde kitle iletişim araçlarının kullanımına dair ilgili düzenleme ve denetimlerin salt kamu erki vesayetinde gerçekleştirildiği görülmüştür. Bunun yanı sıra, kitle iletişim faaliyetleri için içinde bulunulan siyasi, askeri, ekonomik ve toplumsal olarak çalkantılı dönemlerin de etkisiyle özgür bir ortam oluşturulamadığı; ancak yine de ilgili mevzuatta sıklıkla yapılan değişikliklerden de anlaşılacağı üzere bu alanın daha ideal olana doğru düzenlenmesi gerektiği farkındalığının daima canlı tutulduğu ortaya koyulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Erken Cumhuriyet Dönemi, Kitle İletişim Mevzuatı, Kitle İletişim Özgürlüğü, Medya Denetimi, Sansür.

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Legal Regulations in the Field of Mass Communication in the Early Republican Era and Before

Öz

In societies where the rule of law is adopted, the most powerful and fundamental basis for exercising the freedom of expression and mass communication is the legal guarantee of these freedoms. Today, despite all the disruptions and criticisms, freedom of mass communication has found its place in both international and national legislation. However, the fact that this freedom has become a universal norm has not followed a linear path in the historical process. This study delves into the legal regulations and actual practices related to existing mass media, spanning from the establishment of the first printing house in Turkey in 1727 to the period known as the Early Republican Period (1923-1950) in the literature. In this context, while legal regulations in the field of print media, cinema, and radio are examined chronologically and with a comparative approach using the descriptive research method; the processes of creation and transformation of the mass communication regime were analyzed by making use of parliamentary minutes, memoirs, state archives, and other academic literature. The study reveals that during the examined periods, regulations, inspections, and controls over mass media were exclusively carried out under the guardianship regime of public authority. In addition, it has been revealed that, due to the impact of politically, militarily, economically, and socially tumultuous periods, a free environment could not be established for mass communication activities. However, it is evident from the frequent changes in relevant legislation that there is a constant awareness of the need to organize this field towards a more ideal state.

Anahtar Kelimeler

Early Republican Period, Mass Media Legislation, Freedom of Mass Communication, Media Control, Censorship.

Proje Numarası

-

Kaynakça

• 11 Recep 1327 tarihli Matbuat Kanunu’nun 20. maddesini muaddel kanun-u muvakkat. (Düstur Tertip II, Cilt 5, No. 78, s. 111, 22 Rebiyülevvel 1331 /16 Şubat 1328 [1 Mart 1913].
• 11 Recep 1327 Tarihli Matbuat Kanunu’nun 23. Maddesini muaddel kanun-ı muvakkat. (Düstur Tertip II, Cilt 6, No 12, s. 49, 22 Zilhicce 1331 / 9 Teşrinisani 1329 [22 Kasım 1913]).
• 11 Recep 1327 tarihli Matbuat Kanunu’nun 33. Maddesine muaddel kanun-ı muvakkat. (Düstur tertip II, Cilt 6, No. 522, s. 1259, 16 Şevval 1332 / 25 Ağustos 1330 [7 Eylül 1914]).
• Aziz, A. (2014). Sosyal bilimlerde araştırma yöntemleri ve teknikleri. Nobel.
• Baykal, H. (1990). Türk basın tarihi 1831-1923. Alfa Matbaacılık.
• Baykal, K. C. (2015). Avrupa Birliği’ne uyum sürecinde 5224 sayılı kanun çerçevesinde sinema filmlerinin denetlenmesi ve ortaya çıkan sorunlar. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Gazi Üniversitesi.
• Baykal, K. C. (2021). Yazılı basında denetim. İçinde A. Çiftci (Editör), Kitle iletişiminde denetim. (ss. 149-200). Adalet Yayınevi.
• Bazin, A. (2011). Sinema nedir? (I. Şener, Çev.). Doruk Yayınları.
• Betton, G. (1986). Sinema tarihi. Yeni Yüzyıl Kitaplığı.
• Bordwell. D. & Thompson, K. (2012). Film sanatı, (E. Yılmaz, S. E. Onat, Çev.), De ki.
• Can Maraşlı, M. (2021). Görsel-işitsel medyada ortak denetim. İçinde A. Çiftci (Editör), Kitle iletişiminde denetim. (ss. 425-449). Adalet Yayınevi.
• Ceylan, A. (2006). Tanzimat dönemi Osmanlı basım ve yayımında hukuki düzen (1839-1876). Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1, 139-155.
• Chandler, D. & Munday, R. (2018). Medya ve iletişim sözlüğü (B, Taşdemir, Çev.). İletişim Yayınları.
• Çiftci, A. (1999). Uluslararası hukuk açısından radyo ve televizyon hukuku. Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Basımevi.
• Çilingir, S. (2013, 21 Tem). 1903 sinematograf imtiyazı. https://sadibey.com/2013/07/21/1903-sinematograf-imtiyazi/#.V77ykpiLRPY
• Demirkol, G. (2016). Tanzimat mizahının sonu: 1877 Matbuat Kanunu tartışmaları ve Osmanlı’da mizah dergilerinin kapanması. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(2), 686-710.
• Dönmezer S. & Bayraktar, K. (2013). Basın Hukuku. Beta.
• Gölcüklü, F. (1970). Haberleşme hukuku. A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• İçel, K. (2017). Kitle iletişim hukuku. Beta.
• İskit, S. R. (1939). Türkiye’de matbuat rejimleri. Matbuat Umum Müdürlüğü.
• Karpat, K. H. (1968). “Turkey” içinde Robert E. W. & D. A. Rustow (Editor). Political modernization in Japan and Turkey. (pp. 255-282) Princeton University Press.
• Kocabaşoğlu, U. (2010). Şirket telsizinden devlet radyosuna. İletişim Yayınları. Lo Duca, J. M. (1993). Sinema tarihi (N. Sarıdoğan, Çev.). Remzi Kitabevi.
• Malkoç, E. (t.y.). Basın Yayın Genel Müdürlüğü (Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi). Atatürk ansiklopedisi. 27 Ağustos 2022’de https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/basin-yayin-genel-mudurlugu-matbuat-ve-istihbarat-muduriyet-i-umumiyesi-2/ adresinden alındı.
• Matbuat Kanunu (1909). (Tertip 2. Düstur, Cilt 1, Sayfa 395, No: 287, 14 Recep 1327 / 18 Temmuz 1325).
• Matbuat Kanunu’nun bazı maddelerini muaddel kanun-u muvakkat. (Düstur tertip II, Cilt 5, No. 117, s. 181-185, 13 Rebiyülahir 1331 / 9 Mart 1328 [22 Mart 1913].
• Matbuat Kanunu’nun ikinci madde-i muaddelesi. (Düstur tertip II, Cilt 4, No. 132, s: 365-366, 26 Rebiyülevvel 1330 / 3 Mart 1328 [16 Mart 1912]).
• Matbuat Nizamnamesi (1864). (Tertip 1. Düstur, Cilt 2, Sayfa 220-226, 25 Kasım 1864).
• Matbuat Nizamnamesi’ne (1864) Tezyil Olunan Madde-i Mahsusa. (Tertip 1. Düstur, Cilt 3, Sayfa 443, 10 Şaban 1292 / 29 Ağustos 1291).
• Mazıcı, N. (1996). 1930’a kadar basının durumu ve 1931 Matbuat Kanunu. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 5(18), 131-154.
• Memâlik-i Şâhânede Sinematograf Temâşâ Ettirilmesinin Şerâit-i İmtiyaziyyesi. 29 Zilhicce 1320 (29 Mart 1903) (BOA., Y.. PRK. AZJ, Dosya No: 46/16, 29 Zilhicce 1320 (29 Mart 1903).
• Onaran, A. Ş. (1994). Türk sineması (I. Cilt). Kitle Yayınları.
• Özek, Ç. (1978). Türk basın hukuku. İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Özgüç, A. (1990). Başlangıcından bugüne Türk sinemasında ilkler. Yılmaz Yayınları.
• Özgüç, A. (1993). 100 filmde başlangıcından günümüze Türk sineması. Bilgi Yayınevi.
• Özön, N. (1985). Sinema uygulayımı sanatı tarihi. Hil Yayın.
• Özön, N. (1995). Karagözden sinemaya: Türk sineması ve sorunları (I. Cilt). Kitle Yayınları.
• Resmî Ceride. (1341). Takrir-i Sükûn Kanunu, (578).
• Resmî Ceride. (1341). Telsiz Tesisi Hakkında Kanun, (554).
• Resmî Ceride. (1926, 13 Mar). Türk Ceza Kanunu, (765).
• Resmî Gazete. (1924, 21 Şub). Telgraf ve Telefon Kanunu, (406).
• Resmî Gazete. (1931, 8 Ağu). Matbuat Kanunu, (1867).
• Resmî Gazete. (1932, 19 Tem). Filmlerin Kontrolüne Ait Talimatname, (2153).
• Resmî Gazete. (1934, 14 Tem). Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu, (2751).
• Resmî Gazete. (1934, 9 Oca). Sinema Filmlerinin Kontrolü Hakkındaki Talimatnameye Dair Kararname, (2600).
• Resmî Gazete. (1937, 9 Haz). Telsiz Kanunu, (3222).
• Resmî Gazete. (1939, 31 Tem). Filmlerin ve Film Senaryolarının Kontrolüne Dair Nizamname, (4272).
• Resmî Gazete. (1940, 22 May). Başvekâlete Bağlı Matbuat Umum Müdürlüğü Teşkiline ve Vazifelerine Dair Kanun, (3837).
• Resmî Gazete. (1943, 16 Tem). Basın ve Yayın Umum Müdürlüğü Teşkilât, Vazife ve Memurları Hakkında Kanun, (4475).
• Resmî Gazete. (1949, 24 May). Basın Yayın ve Turizm Genel Müdürlüğü Kanunu, (5392).
• Sönmez, A. (2005). Polis Meclisinin kuruluşu ve kaldırılışı (1845-1850). Tarih Araştırmaları Dergisi, 24(37), 259-275.
• Tokgöz, A. İ. (2012). Matbuat hatıralarım (1888-1914) (A. Kabacalı, Yay. Haz.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Topuz, H. (2011). II. Mahmut’tan holdinglere Türk basın tarihi. Remzi Kitabevi.
• Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu [TRT]. (2020). Türkiye radyoları. TRT Akademi.