ADMINISTRATIVE AND SOCIAL STRUCTURE OF TERME IN OTTOMAN PERIOD

Yıl 2018, Sayı: 1, 81 - 105, 31.12.2018

Nevzat Sağlam

Öz

As is known, there has
been a significant increase in the studies carried out in the region and the
history of the city in recent years. Although it changed in some periods after
entering the Ottoman administration, it was one of the accidents of Canik
sanjak in the administrative division. Through these researches, the cultures,
beliefs and economic conditions of the community living in a region are
presented in a more accurate way. At the same time, these studies made a
significant contribution to the formation of the history of the country.
Undoubtedly, archival documents are the most important sources to be applied in
these studies. Because this historical material is the first hand source.
Therefore, studies not based on archive documents will be incomplete. Having a
history dating back centuries and remaining under the domination of various
nations, Terme entered the Ottoman domination very early. After entering the
Ottoman administration, in some periods, with the change in administrative division,
the Canik Sanjak took place among the accidents. In terms of its geographical
location, it has occupied an important place throughout history. In this study,
the administrative and social structure of Terme in the light of other sources,
especially archival documents, has been studied. In this context, the
introduction of Terme to the Ottoman administration, the state of development,
population, education and culture level were tried to be put forward.

Anahtar Kelimeler

Terme, History of Terme, Ottoman, Salname, Canik

OSMANLI DÖNEMİNDE TERME'NİN İDARİ VE SOSYAL YAPISI

Öz

Bilindiği üzere son
yıllarda bölge ve şehir tarihi üzerinde yapılan çalışmalarda önemli bir artış
olmuştur. Bu araştırmalar sayesinde bir bölgede yaşayan toplumun kültürleri,
inançları ve ekonomik durumları daha sağlıklı bir şekilde ortaya konulmaktadır.
Aynı zamanda yapılan bu çalışmalar ülke tarihinin oluşturulmasına önemli katkı
sağlamaktadır. Şüphesiz bu araştırmalarda arşiv belgeleri başvurulacak en
önemli kaynaklar olarak karşımıza çıkmaktadır. Çünkü bu tarihi malzeme birinci
elden kaynak olma özeliği taşımaktadır. Bu sebeple arşiv belgelerine dayalı
olmayan çalışmalar eksik kalacaktır. Yüzyıllar öncesine uzanan bir tarihe sahip
bulunan ve muhtelif milletlerin hâkimiyetinde kalan Terme, çok erken tarihlerde
Osmanlı hakimiyetine girmiştir. Osmanlı idaresine girdikten sonra ise bazı
dönemlerde değişiklik göstermekle birlikte idari taksimatta Canik sancağının
kazaları arasında yer almıştır. Coğrafi konumu açısından da tarih boyunca
önemli bir mevki işgal etmiştir. Bu çalışmada başta arşiv belgeleri olmak üzere
diğer kaynaklar ışığında Terme'nin idari ve sosyal yapısı ele alınmaya
çalışılmıştır. Bu çerçevede Terme'nin Osmanlı idaresine girişi, gelişmişlik
durumu, nüfusu, eğitim ve kültür seviyesi ortaya konulmaya çalışılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Terme, Terme Tarihi, Osmanlı, Salnâme, Canik

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Ali Emîri Sultan Mehmed IV (AE. SMMD IV). 105/12158.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Bâb-ı Âlî Evrâk Odası (BEO). 2971/222795.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Bâb-ı Âlî Evrâk Odası (BEO). 353/26465.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Bâb-ı Âsafî Rüûs Kalemi (A. RSK). 1693.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Başmuhâsebe Kalemi (D. BŞM. d). 629, s. 6.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Cevdet Bahriye (C.BH). 87/4156.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Cevdet Evkâf (C. EV). 266/13563.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Cevdet Evkâf (C. EV). 440/22263.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti İdare-i Umumiye (DH. İUM). 21-2/68.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT). 2805/57.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT).DH. MKT. 555/15.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT). DH. MKT. 1806/49.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT). 520/25.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT). 944/73.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT). 944/89.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT). 1012/33.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT).1083/34.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT).1083/63.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT).1411/110.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT).13/72.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT).1428/78.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT).2840/37.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT).1676/130.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT).1515/58.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT).353/15.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT).364/48.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT).2620/73.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT).1493/35.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT).1372/42.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT).1433/6.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezâreti Muhâberât-ı Umûmiye İdaresi (DH. MUİ). 88/65.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Nezareti Sicill-i Nüfus İdare-i Umumiyesi Tahrirat Kalemi (DH. SN. THR). 82/69-13.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Şifre Kalemi (DH. ŞFR). 196/71.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Tesrî-i Muâmelât (DH. TMİKS). 17/25-1.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Umûr-i Mahalliye-i Vilayât Müdüriyeti (DH. UMVM). 136/63.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Dâhiliye Umûr-i Mahalliye-i Vilayât Müdüriyeti (DH. UMVM). 73/20.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Hâriciye Siyâsî (HR. SYS). 2436/24.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi (HAT). 1560/67.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi (HAT). 1554/21.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi (HAT). 1604/4.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). İbnül Emîn Şükrü Şikâyet (İE. ŞKRT). 4/342.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). İrâde Dâhiliye (İ. DH). 1120/87547.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). İrâde Şûrâ-yı Devlet (İ. ŞD). 23/1021.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Maarif Mektûbî Kalemi (MF. MKT). 89/17.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Maarif Mektûbî Kalemi (MF. MKT). 90/17.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Maarif Mektûbî Kalemi (MF. MKT). 441/40.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Maarif Mektûbî Kalemi (MF. MKT). 461/57.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Maarif Mektûbî Kalemi (MF. MKT). 478/10.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Maarif Mektûbî Kalemi (MF. MKT). 505/10.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Maliye Vâridât Muhâsebesi Cizye Defterleri (ML. VRD. CMH. d). 196.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Maliyeden Müdevver Defter (MAD. d). nr. 268, s. 9.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Meclis-i Vâlâ (MVL). 696/67.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Sadâret Divân-ı Hümâyûn Mühimme Defteri (A. DVNS. MHM. d). 58/791.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi (A. MKT. MHM). 292/87.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi (A. MKT. MHM). 298/10.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi (A. MKT. MHM). 664/16.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi (A. MKT. MHM). 548/30.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi (A. MKT. MHM). 664/7.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Sadaret Mektûbî Umum Vilayet (A.MKT. UM). 547/49.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Şûrâ-yı Devlet (ŞD). 2319/41.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Şûrâ-yı Devlet (ŞD). 2397/25-2.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Tapu Tahrîr Defteri (TT. d) nr. 387, s. 645.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Yıldız Mütenevvia (Y.MTV).145/130.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA). Yıldız Parekende Dâhiliye (Y.PRK. DH). 1/13.
• Maarif Salnâmesi, 1312, 1316, 1321.
• Trabzon Vilayeti Salnâmeleri, 1286, 1287, 1288, 1298, 1309, 1311, 1320, 1321.
• Aykut, Nezihi v. dğr. 3 Numaralı Mühimme Defteri (966-968/1558-1560), Ankara: Devlet Arşivleri Yayını, 1993.
• Beşirli, Mehmet. 13275 Numaralı Evkâf Defterine Göre Canik Sancağında Bulunan Vakıflar ve Muhâsebeleri, Samsun Araştırmaları II. Kitap. Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayını, 2013.
• Bozdağlıoğlu, Yücel. “Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ve Sonuçları,” Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi 180/180, (Ocak 2014), 9-32.
• Eren, Yunus. 34 Numaralı ve H. 986/1578 Tarihli Mühimme Defteri [1-164] “İnceleme ve Metin”. Yüksek Lisans Tezi Marmara Üniversitesi, 2011.
• Fırat, Nurullah, 1775/21 Numaralı (H.1292/M.1875-1876/H.1295/M.1878) Samsun Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi. Yüksek Lisans Tezi Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2013, hkm. 283, 341-342.
• Gedikli, Yusuf. Pontus Meselesi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Gelir Çelebi, Azize,.93 Numaralı Mühimme Defteri (1069-1071/1658-1660) (Tahlil-Transkripsiyon ve Özet), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2008.
• İpek, Nedim- Yılmaz Cevdet. Geçmişten Geleceğe Samsun Albümü I, Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi 2009.
• İpek, Nedim. “Canik Sancağı'nın Nüfusuna Dâir Bir Değerlendirme”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 10/1 (1991): 29
• Karaman, Hayreddin. “Cuma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8: 85-89. İstanbul: TDV Yayınları 1993.
• Karpat, H. Kemal. Osmanlı Nüfusu (1830-1914). İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
• Kodaman, Bayram. II. Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Kofoğlu, Sait. “Tâceddinoğulları”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 39: 344-345. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kurt, Yılmaz. Pontus Meselesi. Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Kültür Sanat ve Yayın Kurulu 1995.
• Öz, Mehmet. “Merzifon”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29: 244. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Öz, Mehmet. “Samsun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36: 86. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Öz, Mehmet. Geçmişten Geleceğe Samsun 2. Kitap. ed. Cevdet Yılmaz. Samsun: Büyükşehir Belediyesi Yayını, 2007.
• Öz, Mehmet. XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Özcan, Abdülkadir. “Istabl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19: 203-206. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Pakalın, M. Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitimi Basımevi 2004.
• Şemseddin Sami. Kâmusu'l-A‘lâm. İstanbul: 1308.
• Tetik, Ahmet. ed. Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri. Ankara: 2005.
• Yolalıcı, M. Emin. XIX Yüzyılda Canik (Samsun) Sancağı'nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998.