THE ZUHD CONCEPT IN THE CONTEXT OF DEFINITIONS AND PASSAGES OF SUFIS

Yıl 2023, Sayı: 11, 95 - 120, 31.12.2023

Mehmet Uyar

Öz

Zuhd is one of the most important concepts of sufi thought. The concept has maintained its central importance in every phase since the emergence of sufism. However, the concept has shown a line of semantic transformation and development in different times and regions. In this article, the semantic development and change of the zuhd concept has been examined, taking into account the definitions made by sufis. In this context, the article consists of an introduction and two parts. The introduction includes brief explanations about the general conceptual framework of asceticism, the boundaries of the article and its method. The first part has been devoted to the definitions made by sufis. The definitions have been given in chronological order, and the region to which the definition belongs has been also indicated. The purpose of giving these definitions is to enable the understanding of the semantic development and changes of zuhd in chronological and geographical context. In the second chapter, the semantic development and transformation of zuhd has been tried to be studied by taking into account the given definitions and the sufis who own the definition. At this point, these two questions are very important: 1. Are there semantic changes and transformations in the concept when following a chronological list of definitions? Is there a connection between the regions where sufis lived and the definitions of asceticism and does the perception of zuhd change in different geographies? By studying the definitions according to time and region, it has been determined that there have been evident changes and transformations in the sufis' thoughts and attitudes towards zuhd.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Sufi, Zuhd (Asceticism), Zahid (Ascetic), Definition

SÛFÎ TANIMLARI VE İBARELERİ BAĞLAMINDA ZÜHD KAVRAMI

Öz

Zühd tasavvuf düşüncesinin en mühim kavramlarından biridir. Tasavvufun doğuşundan itibaren hemen her safhada kavram merkezi ağırlığını korumuştur. Bununla birlikte kavram, zamanla ve değişen coğrafyalara göre anlamsal bir dönüşüm ve gelişim göstermiştir. Bu makalede, sûfîler tarafından yapılan tanımlardan hareketle zühd kavramının anlamsal gelişim ve değişimi ele alınmıştır. Bu bağlamda makale giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde zühdün genel kavramsal çerçevesi, makalenin sınırları ve yöntemi hakkında bilgi verilmiştir. İlk bölüm, sûfîler tarafından yapılan tanımlara ayrılmıştır. Tanımlar kronolojik sıra ile verilmiş, tanımın yapıldığı coğrafya ayrıca belirtilmiştir. Buradaki amaç, zühdün kronolojik ve coğrafi düzlemde anlamsal gelişim ve değişimlerinin takip edilebilmesidir. İkinci bölümde, daha önce verilen tanımlar ve bu tanımları yapan sûfîlerden hareketle zühdün anlamsal seyrine dair bir değerlendirme girişiminde bulunulmuştur. Değerlendirmede şu iki soru önem arz etmektedir: 1. Kronolojik bir takip yapıldığında kavramda anlamsal değişimler oluyor mu? 2. Sûfîlerin coğrafî aidiyetleri ile zühd tanımları arasında bir bağlantı var mı ve farklı coğrafyalarda zühd algısı değişiyor mu? Verilen tanımlar, zaman ve mekân merkezli incelendiğinde, sûfîlerin zühde dair düşünce ve tutumlarında belirgin değişim ve dönüşümler yaşandığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Sûfî, Zühd, Zâhid, Tanım.

Kaynakça

• Abdurrahman Câmî. Nefahâtü’l-üns. haz. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara. İstanbul: Marifet Yayınları, 2005.
• Abdürrezzak Kâşânî. Tasavvuf Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Afîfî, Ebu’l-Alâ. el-Melâmetiyye ve’s-sûfiyye ve ehlü’l-fütüvve. Kahire: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1945.
• Afîfî, Ebu’l-Alâ. Tasavvuf İslâm’da Manevî Hayat. çev. Ekrem Demirli - Abdullah Kartal. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Arûsî, Mustafa. Netâicu’l-efkâri’l-kudsiyye (Zekeriyyâ el-Ensârî’nin Kuşeyrî şerhinin hâşiyesi). thk. Abduvâris Muhammed Ali. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Bardakçı, Mehmet Necmeddin. Doğuştan Günümüze Tasavvuf ve Tarikatlar. Istanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Bardakçı, Mehmet Necmeddin. “İlk Müslüman-Türk Âlimi Abdullah İbn Mübârek’in Şairliği ve Zühdle İlgili Bazı Şiirleri”. Prof. Dr. Fuat Sezgin Anısına Geçmişten Günümüze Türkistan Tarih, Kültür ve Medeniyet Sempozyumu. ed. Süleyman Gezer. Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi Yay., 2019.
• Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat Tasavvufun Teşekkül Dönemi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Bolat, Ali. Melâmetîlik. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Bolat, Ali. “Muhâsibî (ö. 241/855)’nin el-Mekâsib’i Bağlamında Tasavvufta Dünyaya Bakış ve Hakikî Zühd Anlayışı”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 4/11 (2003), 177-196.
• Cengiz, Muammer. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Tasavvuf Tarihi Yazıcılığı. Ankara: İlahiyât, 2023.
• Ceyhan, Semih. “Tasavvufun Doğuş Devrini Anlamada Anahtar Kavram Olarak Zühd’ün Hakikati ve Dereceleri : Gazzali Yaklaşımı”. 900. Vefat Yılında İmam Gazzali : Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı. 457-471. İstanbul: MÜİF Yayınları, 2012.
• Ceyhan, Semih. “Zühd”. DİA. 44/533-535. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyîd eş-Şerîf. Mu’cemü’t-ta’rîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fazîle, ts.
• Çift, Salih. Hakîm Tirmizî ve Tasavvuf Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2008.
• Çift, Salih. “İlk Dönem Tasavvuf Klasikleri Tarafından İhmal Edilen Bir Zühd Hareketi: Kerrâmiyye”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2008), 439-462.
• Demirli, Ekrem. “Tasavvuf Araştırmalarında Dönemlendirme Sorunu: Din Bilimleri ile Metafizik Arasında Tasavvurun İlim Olma Mücadelesi”. Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergis 2/4 (2016), 1-29.
• Feridüddîn Attâr. Evliya Tezkireleri. çev. Süleyman Uludağ. Istanbul: Kabalcı Yayınevi, 2007.
• Furat, Ahmet Subhi. “Abu’l-Huseyn an-Nuri ve Makamat al-Kulub Adlı Risâlesi”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 7/1-2 (1978), 339-356.
• Gündoğdu, Cengiz. “Doğuş Dönemi Zühd Ekolleri ve Tasavvuf Mektepleri”. Ekev Akademi Dergisi 1/1 (1997), 41-64.
• Hatîb el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. 17 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• Herevî, Abdullah Ensârî. Tabakātu’s-sûfiyye. thk. Muhammed Sürûr Mevlâî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• Herevî, Hâce Abdullah el-Ensârî. Menâzilü’s-Sâirîn. çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Emin Yayınları, 2008.
• Hücvîrî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfu’l-Mahcûb Hakikat Bilgisi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. Basım, 2010.
• İbn Asâkir. Târîhu Medîneti Dımaşk. thk. Ömer b. Garâme el-Umevî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Hamîs, Hüseyin b. Nasr. Menâkıbu’l-ebrâr ve mehâsinü’l-ahyâr. thk. Muhammed Edîb. 2 Cilt. Dâru’l-Bârûdî: Devletü’l-İmârâti’l-Arabiyye, 2006.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin. 21 Cilt. Dâru Hicr, 1997.
• İbn Manzur, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Kum: Neşru Edebi’l-Havze, 1984.
• İbn Mülakkın. Tabakātu’l-evliyâ. thk. Nûreddin Şerîbe. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1994.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec. Sıfatü’s-safve. thk. Hâlid Mustafa Tartûsî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2012.
• İsfahânî, Ebû Nuaym. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakātü’l-asfiyâ. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1996.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk: Dâru’l-kalem, 2009.
• Kara, Mustafa. Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Sır Yayıncılık, 2008.
• Kartal, Abdullah. Tasavvufun Oluşumu Şeriat-Hakikat İlişkisi. Bursa: Emin Yayınları, 2015.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed. Kitâbu’t-taʻarruf limezhebi ehl-i’t-tasavvuf. nşr. A. J. Arbery. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1994.
• Kuşeyrî, Ebu’l-Kâsım. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdülhalîm Mahmûd. Kahire: Dâru’ş-Şa’b, ts.
• Küçük, Hülya. Tasavvufa Giriş. Istanbul: Dem Yayınları, 2015.
• Massignon, Louis. Doğuş Devrinde İslâm Tasavvufu. çev. Mehmed Ali Aynî. İstanbul: Ataç Yayınları, ts.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Kûtü’l-kulûb. thk. Muhammed er-Rıdvânî. 3 Cilt. Kahire: Mektebetu Dâru’t-Turâs, 2001.
• Melchert, Christopher. “IX. Yüzyılın Ortalarında Zühdden ‎Tasavvufa Geçiş”. çev. Hacı Bayram Başer. Yalova Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergis 1 (2015), 189-206.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed. “el-Kasd ve’r-rücûʻ ilallah”. (el-Vesâyâ içinde). thk. Abdülkâdir Atâ. 217-328. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed. Helal Rızık ve Namazın Anlaşılması. İstanbul: Enes Basın Yayın, 2012.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed. Kitâbü’l-mesâil fi’z-zühd ve gayrihî. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Cârullah, 1101.
• Münâvî, Abdurraûf. el-Kevâkibu’d-dürriyye fî terâcimi’s-sâdeti’s-sûfiyye. thk. Abdülhamîd Hamdân. 4 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezher, ts.
• Okudan, Rıfat. “İslam Kültüründe Zühd ve Zahidlik”. SDÜİF Dergisi 1 (2005), 159-187.
• Rûzbihân Baklî. Şerh-i Şathiyyât. thk. Henry Corbin. Tahran: İntişârât-ı Tehûrî, 2010.
• Serrâc, Ebû Nasr. el-Lümaʻ. thk. Abdulhalîm Mahmûd, Tâhâ Abdulbâkî Sürûr. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadîs, 1960.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân. Hakāiku’t-tefsîr. thk. Seyyid İmrân. 2 Cilt. Beyrut: Dârul’l-kütübi’l-ilmiyye, 2001.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân. “Hikemün müntehabetün min akvâli’l-ulemâ”. (Mecmûa-i âsâr-ı Ebû Abdurrahmân Sülemî İçinde). ed. Nasrullah Pürcevâdî. nşr. Kennedy Lee Honerkamp. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, 1969.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân. Tabakātu’s-sûfiyye. thk. Nûreddîn Şerîbe. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1986.
• Şakîk el-Belhî. “Âdâbu’l-ibâdât”. (Nusûs sûfiyye gayru menşûre, içinde). thk. Paul Nywia. 18-22. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1986.
• Şarânî, Abdülvehhâb. et-Tabakātü’l-kübrâ. thk. Abdurrahîm es-Sâyih. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2005.
• Tan, Nedim. “Tasavvuf Istılahlarının Teşekkül Dönemi Açısından Şakîk-i Belhî’nin Âdâbü’l-İbâdât’ı”. MÜİF Dergisi 45 (2013), 155-190.
• Türer, Osman. Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi. Istanbul: Ataç Yayınları, 2018.
• Tüsterî, Sehl b. Abdillah. Tefsîrü’t-Tüsterî. thk. Muhammed Bâsil el-Uyûn. Kahire: Dâru’l-İnsân, 1980.
• Uyar, Mehmet. Sülemî’nin Tabakāt’ınd Sûfî Çevreler. Anlkara: Fecr Yayınları, 2023.
• Yılmaz, Hasan Kamil. Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. Istanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Zehebî, Ahmed b. Osmân. Siyerü a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.