Emevîler ve Abbasîler Dönemlerinde Kafkasya'nın Güneyinde İslâm Hakimiyeti

Yıl 2017, Sayı: 7, 1 - 48, 30.06.2017

Fatih Erkoçoğlu

Öz

VII. yüzyıl başlarında Anadolu ve Suriye'de dönemin iki süper gücü olan Bizans ve Sâsânî imparatorlukları arasında büyük çaplı askeri çatışmalar vuku buluyordu. Savaşın ilk etabını İranlılar kazanmış, Antakya, Suriye, Filistin ve Mısır Bizans'ın elinden çıkmıştı. Kısa süre sonra Herakliyus'un yönetimindeki Bizans orduları, misliyle mukabele edecekler ve Kafkasya hattından hücuma geçen Hazarların da yardımıyla İranlıları mağlup edeceklerdir.
Bu olaylar vuku bulurken Medine'de hakimiyetini tesis eden Hz. Muhammed'in önderliğinde Müslümanlar, kendisinin vefatıyla halifeleri döneminde hızlı bir futuhata giriştiler. Bizans'ın en güzide toprakları olan Filistin, Suriye ve Mısır bu sefer Müslümanların eline geçti. Diğer taraftan Nihavend savaşı ile de Sâsânî imparatorluğu tarihin tozlu raflarındaki yerini aldı. Böylece kısa süre önce Sâsânîler ile Bizans'ın hakimiyet kavgasına sahne olan bu coğrafyaya güneyden, Hicaz bölgesinden yeni bir güç iştirak etmiştir. Tabi olarak bu yeni ve zinde güç, kısa süre sonra Anadolu'ya muhtelif kollardan sızmaya çalışacaktır. Sâsânîler döneminde bilhassa Kafkasya'nın sınır hatlarında bir dizi imar faaliyetinin gerçekleştirildiği ve nüfus dengelerinin değiştirilmeye çalışıldığı görülmektedir. Onların arkasından artık Müslümanlar, bölge tarihine yön veren asli unsur olacaklardır.
Bu makalede Sâsânîlerin Müslümanlar tarafından yıkılmasıyla birlikte, Azerbaycan, Nahçıvan ve bugünkü Türkiye'nin doğu sınırlarında onlar tarafından gerçekleştirilen askeri faaliyetler ve şehirleşme gibi hususlar kaynakların bize verdikleri malzemeler ışığında incelendi. Bu dönemlerde Kafkasya'nın güneyinde yaşayan Gürcüler, Ermeniler ve Albanlar ile Müslüman fatihler arasındaki ilişkiler de imkan dahilinde makalemizin sınırları içerisinde ele alınmaya çalışıldı.

Anahtar Kelimeler

İslâm, Emevîler, Abbâsîler, Kafkasya, Ermeniler

Islamic Domination In South Caucasus During Umayyad and Abbasid Period

Öz

Early 7th century large-scale military conflicts took place between the Byzantine and Sasanian empires, they were two superpowers of time in Anatolia and Syria. The Iranians won the first stage of the war, the Byzantines lost Antioch, Syria, Palestine and Egypt. Shortly after, the Byzantine armies led by Heraclius counterattacked and defeated the Iranians with the help of the Khazars, who made an assault to the Caucasus.
During these events, Muslims set up dominance under the leadership of Muhammad in Madina, the caliphs embarked on a rapid Futuhat period with his death. The most eminent Byzantine lands in Palestine, Syria and Egypt fell into the hands of Muslims. On the other hand, the Sassanid empire was demolished by Nihavend War. Thus, shortly after, a new force from the south -the Hejaz region- has participated in the domination struggle region between Sassanid and Byzantine. Soon, this new and energetic force, will try to infiltrate to Anatolia. During the Sassanian period a series of development activities and efforts took place to change the balance of population in the borderlines of Caucasus. Muslims are now behind them, they will be an essential element in shaping the history.
With the help of sources in this article has been examined that after the fall of the Sassanid by Muslims, Muslims’ military activities and urbanization were undertaken in Azerbaijan, Nakhchivan and current Turkey's eastern border and also Georgians, Armenians and Albans’ relations with the Muslim conquerors in the southern side of the Caucasus will be discussed.

Anahtar Kelimeler

Islam, Umayyads, Abbasids, the Caucasus, Armenians

Kaynakça

• Apak, Adem, Anahatlarıyla İslâm Tarihi, 4, (Abbâsîler Dönemi), İstanbul 2011.
• Artamonov, M. İ., Hazar Tarihi, Türkler, Yahudiler, Ruslar, Rusçadan çev. Ahsen Batur, İstanbul 2004.
• Aycan, İrfan, "Emevîler Dönemi Sonuna Kadar Müslüman Arapların Türklerle İlk Münasebetleri", Türkler, ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, c. IV, Ankara 2002, s. 321.
• Aycan, İrfan, Saltanata Giden Yolda Muâviye b. Ebî Süfyân, Ankara 2001.
• Aycan, İrfan-İbrahim Sarıçam, Emevîler, Ankara 1993.
• Aydın, Mustafa, "Şeki", DİA, c. XXXVIII, İstanbul 2010, s. 489.
• Azimli, Mehmet, " Mesleme b. Abdülmelik ve Futuhâtı", Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Diyarbakır 2000, c. II, s. 85-103.
• Azimli, Mehmet, Abbasiler Dönemi Babek İsyanı, Ankara 2004.
• Bahadır, Gürhan, "Anadolu'da Bizans-Sasani Etkileşimi", Turkish Studies, Winter 2011, c. VI-1, s. 685-703.
• Barthold, "Slavlar", c. X, İA, İstanbul 1979, s. 729-731.
• Belâzurî, Ahmet b. İsa b. Ca’fer (279/895), Fütûhu’l-Buldân, Thk. Abdullah Enîs et-Tabbâ’- Ömer Enîs et-Tabbâ’, Beyrut 1987, ayrıca çevirisi için bkz. Mustafa Fayda, Ankara 2002.
• Bi, Mahmut, Kafkas Tarihi, İstanbul 2007.
• Brook, Kevin Alan, "Hazar-Bizans İlişkileri", çev. Zülfiye Veliyeva, Türkler, c. II, Ankara 2002, s. 473-480.
• Demirci, Mustafa, "Abbâsîler ile Hazarlar Arasındaki İlişkiler (VII-IX. Y.Y.", Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Tarihin Peşinde, Sayı V, 2011, s. 109-124.
• Dunlop, D. M., Hazar Yahudi Tarihi, çev. Zahide Ay, İstanbul 2008.
• Dursun, Davut, "Kafkasya", DİA, c. XXIV, İstanbul 2001, s. 157.
• Erkoçoğlu, Fatih, "Abdülmelik b. Mervân’ın Para Reformu", İSTEM, Sayı 8, Konya 2006, s. 171-186.
• Ezdî, Ebû Zekeriya Yezîd b. Muhammed b. İyâs b. el-Kâsım, Tarihu'l-Mavsıl, thk. Ali Habîbe, Kahire 1967.
• Ghewond, History, haz. Robert Bedrosyan, New Jersey 2006.
• Golden, Peter B., "Hazarlar", Hazarlar ve Musevîlik, haz. Osman Karatay, Çorum 2005.
• Golden, Peter B., Hazar Çalışmaları, çev. Egemen Çağrı Mızrak, İstanbul 2006.
• Halife b. Hayyât, Ebû 'Amr b. Ebû Hubeyre el-Leysî el-'Usfurî, (240/854), Tarih, haz. Mustafa Necib Fevvâz-Hikmet Fevvâz, Beyrut 1995.
• Himyerî, Muhammed b. Abdulmun'im, (727/1327), Kitâbu’r-Ravzi’l-Mi’târ fî Haberi’l-Aktâr, thk. İhsan Abbâs, byy 1980.
• Hinz, Walter, İslâm’da Ölçü Sistemleri, çev. Sevim Acar, İstanbul 1990.
• Hudûdu'l-A'lem, (The Regions of the World), çeviri ve izah. V. Minorsky, Londra 1937.
• İbn Abdülhakem, Ebû Muhammed Abdullah, Sîretu Ömer b. Abdilaziz, tsh. Ahmed 'Ubeyd, Kahire 1977.
• İbn A'sem, Ebû Muhammed Ahmed el-Kûfî (314/926), el-Fütûh, Beyrut 1986.
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed (421/1030), Kitâbu Tecâribi'l-Ümem, Mısır 1915.
• İbn Tağrıberdî, Cemâleddin Ebû’l-Mehâsin Yûsuf el-Atabekî, en-Nucûmu’z-Zâhire fî Mülûku Mısır ve’l-Kâhire, Kahire 1929.
• İbnü'l-Esîr, İzzeddîn Ebu’l Hasen Ali b. Ebû’l-Kerem eş-Şeybânî, (630/1233), el-Kâmil fi’t-Târîh, thk. Mektebu’t-Turâs, Beyrut 1989.
• İdrîsî, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Abdullah b. İdrîs el-Hamûdî el-Hasenî (560/1165), Kitâbu Nüzheti’l-Müştâk fî İhtirâkî’l-Âfâk, Kahire 2002.
• Kalankatlı Moses, Alban Tarihi, Son Hunlar/Hazarlar/Ermeniler/Terekemeler, Mhitar Koş, (Rusça ve İngilizce Nüshaları Karşılaştırarak Azerbaycan Türkçesine çev. Ziya Bünyadov, Türkiye Tükçesi: Yusuf Gedikli, İstanbul 2006.
• Kazvînî, Zekeriyâ b. Muhammed b. Mahmûd, (682/1283), Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-‘Ibâd, Beyrut trz, s. 595.
• Kırzıoğlu, Fahrettin, "Selçuklu Fetihleri'nden (1064-1071) Önce Doğu-Anadolu Türk Boy ve Oymakları'ndan Kalma Dağ ve Su Adları", Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1984.
• Mes'ûdî, Ebû’l-Hasen Ali b. el-Hüseyin, (346/957), et-Tenbîh ve'l-İşrâf, Bağdat 1938.
• Mes'ûdî, Ebû’l-Hasen Ali b. el-Hüseyin, (346/957), Murûcu’z-Zeheb ve Me’âdinu’l-Cevher, thk. Sa’îd Muhammed el-Lehhâm, I-IV, Beyrût 1997.
• Minorsky, V., "Kuba", İA, c. VI, Eskişehir 1997, s. 924, 925.
• Minorsky, V., "Tiflis", İA, c. XII-1, İstanbul 1979, s. 264-279.
• Noonan, Th. S., "Why Dirhams First Reached Russia: The Role of Arab-Khazar Relations in the Development of the Earliest Islamic Trade with Eastern Europe." Archivum Eurasiae Medii Aevi, c. IV, (Wiesbaden 1984), s. 151-282.
• Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, çev. Fikret Işıltan, Ankara 1981.
• Rasonyi, Lazslo, Türk Devletlerinin Batıdaki Vârisleri, ve İlk Müslüman Türkler, haz. Ş. K. Seferoğlu, Adnan Müderrisoğlu, Ankara 1983.
• Schechter, S., "An Unknown Khazar Document", The Jewish Quarterly Review, c. III-2, Pennsylvania 1912, s. 181-219.
• Taberî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr, (310/932), Tarîhu’t-Taberî, Beyrût 1997,
• Tereşçenko, Aleksey, "Hazarlar ya da Unutulmuş Bir Halkın Tarihi Yerlerinin Durumu Hakkında", Hazar İmparatorluğu VII.-XI. Yüzyıllar, Atlı Bir Kavmin Gizemi, haz. Jacques Piatigorsky-Jacques Sapir, çev. Hande Güreli, İstanbul 2007.
• Tezcan, Mehmet, "V. Yüzyılda Ermeni-Sasani Savaşları Ve Ermenilere Hun Desteği", Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı XXXII, Erzurum 2007, s. 183-202.
• Theophanes, The Chronicle, (An English translation of anni mundi 6095-9305 (A.D. 602-813), with inroduction and notes. Harry Turtledove), Philadelphia 1982.
• Togan, Z. Velidi, "Hazarlar", İA, c. V-1, İstanbul 1987, s. 398-408.
• Walker, John, A Catalogue of the Arab-Byzantine and Post-reform Umaiyad Coins, London 1956.
• Ya'kûbî, Ahmed b. Ebû Ya'kub b. Ca'fer b. Vehb b. Vâdıh, (284/897), Târîhu’l-Ya’kûbî, thk. Abdu’l-Emîr Mühennâ, Beyrût 1993.
• Yâkût el-Hamevî, Şihâbeddîn Ebû Abdullah Yâkût b. Abdullah er-Rûmî, (626/1228), Mu’cemu’l-Buldân, I-V, thk. Ferid Abdülaziz el-Cündî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut trz.
• Yıldız, Hakkı Dursun, İslâmiyet ve Türkler, İstanbul 2011.
• Yumanadi, Yakov Yuzmin, Pavel Kuleshov, "Hazarlar", Türkler, çev. Babür Turna, ed. H. Celal Güzel-Kemal Çiçek-Sali Koca, c. II, Ankara 2002, s. 464-472.