(استخدام نقد النص في إطار تقييم الرواية عند الشيعة الإمامية ما بين القرن الثالث والحادي عشر الهجري (التاسع والسابع عشر الميلادي

Yıl 2018, Sayı: 7-8, 283 - 326, 20.12.2018

Peyman Ünügür

Öz

         ازدادت
الدراسات حول نقد النص في كل من الأوساط السنيَّة والشيعيَّة؛ نتيجة الزيادة في التأكيد
على عدم الرعاية لأهمية
انتقاد النص في محاولة نقد الحديث تاريخيا، ومن المهمِّ أن نلاحظ أنَّ نقد النصِّ لا
يقلُّ أهميَّ  عن
نقد الإسناد، وبعض الدراسات
تثبت جهود مبذولة لانتقاد النصّ عبر التاريخ. وعند الشيعة لا توجد دراسة مفصلة حول النقد النصي بشكل دوريٍّ.
وفي هذه الدراسة تمَّ تقسيم الدراسة إلى فترات وفقا لخصائصها في القرن الثالث حتى الحادي عشر الهجري،
وتمتَّ محاولة رسم الأساليب والممارسات التي وضعتها الشيعة في سياق النقد النصي، وتمَّ البحث عن الفترات
التاريخيَّة من خلال عيِّنات من العلماء ومؤلَّفاتهم بحيث تعكس كلَّ مرحلة بشكل دقيق، والمعطياتُ التي
حصلنا عليها تشير إلى أنَّ علماء الشيعة لديهم نقد نصي بين القرن الثالث الهجري والتاسع الميلادي. لأن
ظاهرة الغلوِّ عند الشيعة جلبت ضرورة نقد النصِّ في وقت مبكر، وكان يُستخدم نقد النصِّ كوسيلة أساس في انتقاء
الغلوِّ على مرِّ التاريخ، وأما النقد النصي في الرواية الفقهية، فقد فقد تأثيره تدريجيا بعد سيطرة الفهم المرتكز
على الإسناد إبان القرن السابع الهجري والثالث عشر الميلادي.

Anahtar Kelimeler

الحديث, الشيعة, نقد النص, الغلوُّ, الأخباريون, الأصوليون, القرينة

III-XI. (IX-XVII) Asırlar Arasında İmâmiyye Şîa’sının Rivayetleri Değerlendirmede Metin Tenkidi Kullanımı / Use of Textual Criticism in Imami Shia for Interpretation of Narratives between the 3rd and the 11th Centuries (9th-17th) / (استخدام نقد النص في إطار تقييم الرواية عند الشيعة الإمامية ما بين القرن الثالث والحادي عشر الهجري (التاسع والسابع عشر الميلادي

Öz

    Son bir asırlık süreç̧ içerisinde, rivayetlerin
değerlendirilmesinde metin tenkidinin en az isnad tenkidi kadar önemli olduğuna
ve tarihi süreçte hadis usulünde metin tenkidine gereken önemin verilmediğine
yönelik vurgunun artması sonucunda metin tenkidine yönelik çalışmalar, hem
Sünnî hem de Şiî ilim çevrelerinde artış göstermiştir. Bu bağlamdaki
çalışmaların bir kısmını tarihsel süreçte ortaya konan metin tenkidine dair
çabaların tespiti oluşturmaktadır. Şîa’da metin tenkidinin, dönemsel olarak
ayrıntılı bir şekilde ortaya konduğu bir çalışma ise yapılmamıştır. Tezimiz ile
söz konusu boşluğa katkı sunulması amaçlanmaktadır. Bu doğrultuda,
karakteristik özelliklerine göre dönemlere ayrılan III-XI. asırlar arası Şiî
hadis tarihi ele alınmış ve bu süreçteki metin tenkidi ile ilgili olarak ortaya
konan yaklaşım ve uygulamalara dikkat çekilmeye çalışılmıştır. Tarihsel
dönemler, her dönemi en doğru şekilde yansıtacak alimler ve eserlerinden oluşan
örneklemler üzerinden incelemeye tâbi tutulmuştur. Ulaştığımız veriler
Şîa’da metin tenkidinin hicri III. asırdan itibaren, Şiî alimler tarafından
başvurulan bir yöntem olduğunu göstermektedir. Guluv olgusu, Şîa’da metin
tenkidine erken dönemlerden itibaren ihtiyaç̧ duyulmasını beraberinde getirmiş̧
ve tarih boyunca guluv içerikli rivayetlerin ayıklanmasında metin tenkidi temel
yöntem olarak kullanılmıştır. Fıkhi konulardaki rivayetlerde de yaygın olarak
kullanılan metin tenkidi, VII. asırdan itibaren isnad merkezli bir anlayışın hâkim
olmasının ardından söz konusu etkinliğini büyük ölçüde yitirmiştir.    

Anahtar Kelimeler

Hadis, Şiîlik/Şîa, metin tenkidi, guluv, Ahbârîler, Usûlîler, karîne

Use of Textual Criticism in Imami Shia for Interpretation of Narratives between the 3rd and the 11th Centuries (9th-17th)

Öz

            With the
emphasis on the importance of textual criticism in the evaluation of narratives
in hadith methodology during the last century, an increasing number of studies have
examined and employed different topics about textual criticism both in Sunni
and Shi’te academic circles. In this context, some studies have focused on the
efforts of textual criticism laid out in the historical process. Yet, a
historical analysis investigating the practice of textual criticism in a
detailed way has not yet been done, and the present study hopes to fill this gap.
The Shiite hadith tradition between the III-XI/IX-XVII centuries has been examined
within its different periods, and an overview of the approaches/practices of
textual criticism in each period has been provided. Each historical period has
been investigated through its representative scholars and their work.
Consequently, it has been found out that textual criticism has been practiced
by Shiite scholars since the third/ninth century. The concept of ghuluww
(exaggeration) necessitated the practice of textual criticism in the Shiite hadith
tradition, and textual analysis has been employed as a primary approach in the evaluation
of narrations regarding ghuluww. Textual criticism, which was also employed in the
study of narrations concerning fiqh, lost its popularity after the
seventh/thirteenth century, when a methodology based on isnad began to be more
commonly used.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Shiʿism/Shiah, textual criticism, ghuluww, Akhbārīs, Uṣūlīs, qarīnah

Kaynakça

• Ahmedî, Muhammed Hasan. “Gâliyan ve Endişe-yi Tahrîf-i Kur’ân”. Ulûm-e Hadîs 2/52 (1388): 185-222.
• Akhtar, Waheed. Early Shi’ite Imamiyyah Thinkers. New Delhi, 1988.
• Âmilî, Hurr. Emelu’l-Âmil fî Ulemâi Cebeli Âmil. Kum: Dâru’l-Kitâbi’l-İslamî, 1362.
• Âmilî, Hurr. el-İsnâaşeriyye fî’r-reddi ala’s-sûfiyye. Kum: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1400.
• Âmilî, Hurr. Vesâilu’ş-Şîa. Kum: Muessesetu Âli beyt, 1409.
• Anthony, Sean W.. “The Legend of ʿAbdallāh ibn Sabaʾ and the Date of Umm al-Kitāb”. Journal of the Royal Asiatic Society 21/1 (2011):1-30.
• Asatryan, Mushegh. Heresy and Rationalism in Early Islam: The Origins and Evolution of the Mufaddal-Tradition. Doktora tezi, Yale University, 2012.
• Baktır, Mustafa. ”Umûmü’l-Belvâ”. TDV İslam Ansiklopedisi. 42: 155. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Bayhom-Daou, Tamima. “The Imam’s Knowledge and The Qor’an According to al-Fadl b. Shâdhân al-Nisâbûrî”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 64/2 (2001): 188-207.
• Bozan, Metin. İmâmiyye Şîa’sının İmamet Tasavvuru. Ankara: İlâhiyât, 2007. Bulut, Halil İbrahim. Şia’da Usulîliğin Doğusu ve Şeyh Müfîd. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Ca‘feriyan, Rasul. Tarîh-i Teşeyyu’ Der Îrân Ez Âğâz Tâ Karn-i Dehom-i Hicrî. Kum, 1375.
• Çil, Mustafa. “Hanefi Usulünde Fasid Sayılan İstidlallerden İstifade İmkanı”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2014): 63-78.
• Daftary, Farhad. Şiî İslam Tarihi. Çev. A. Fethi Yıldırım. İstanbul: Alfa-Tarih, 2016.
• Demir, Habip. Horasan’da Şiilik-İran’da Şiiliğin Tarihsel Kökenleri. Ankara: Otto, 2017.
• Emîn, Muhsin. A‘yanu’ş-Şîa. Tah. Hasan Emin. Beyrut: Dârut-’Taâruf li’l-Matbûât, 1983.
• Esterâbâdî, Emîn. Fevâidu’l-Medeniyye. Kum: Muessesetu’n-Neşri’l-İslâmî, 1424.
• el-Fadl b. Şâzân. el-Îdâh li’r-reddi fî sâiri’l-fırak. Tah. Celâluddîn el-Huseyn el-Urmevî. Beyrut: Muessesetu’t-Târîhu’l-Arabî, 2009.
• Halm, Heinz. Shiism. Çev. Janet Watson. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1991.
• Hasenî, Hâşim Ma‘rûf. el-Mevzuat fi’l-âsâri ve’l-âhbâr-arz ve dirâse-. Beyrut: Dâru’t-taâruf li’l-matbûât, 1987.
• Hillî, Allâme. Mebâdiu’l-vusûl. Tahran: Mektebu’l-i‘lâmi’l-İslâmî, 1404.
• Hillî, Allâme. Muhtelefu’ş-Şîa. Kum: Muessesetu’n-neşri’l-İslâmî, 1413.
• İbnu’l-Gadâirî. er-Ricâl. Kum: Daru’l-hadîs, 1422.
• Kadivar, Mohsen. “Kırâat-e Ferâmuş Şode”. 1385, http://kadivar.com/?p=238 .
• Kasimpûr, Mohsîn. “Berresî-yi Tahlîlî-yi Taâbîr-i Nâzir ber Guluv ve Tefvîz-i Râviyân der Menâbi’-i Ricâl-i Şîa”. Do Faslnâme-yi Hadî Pejûhî 5 (1390): 69-94.
• Kâşânî, Feyz. el-Vâfî. İsfahan: Menşûrâtu Mektebeti’l-İmâm, 1406.
• Kaygusuz, İsmail. Ümmü’l-Kitab. Demos, 2009.
• Kelanterî, Ali Ekber. “Tesâmuh Der Edille-yi Sunen”. Pejûheş-e Ulûm-i İslâmî 17 (2010).
• Keşşî, İhtiyâru ma‘rifeti’r-ricâl. Tah. Mustafavî. Beyrut: Merkezu Neşri âsâri’l-Allâme el-Mustafavî, 2009.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. Alternatif Hadis Metodolojisi. Ankara: Otto, 2015.
• Kuleynî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Ya’kûb. el-Kâfî. Tahran: Dâru’l-kutubi’l-İslâmiyye, 1363.
• Kuzudişli, Bekir. Şîa ve Hadis. İstanbul: Klasik, 2017.
• Meârif, Mecîd. Târîh-i Umûmî-yi Hadîs -bâ Rûykerd-i Tahlîlî-. Tahran: İntişârât-e Kevîr, 1396.
• Meclisî, Muhammed Bâkır. Bihâru’l-envâr. Beyrut: Muessesetu’l-Vefâ, 1983.
• Meclisî, Muhammed Bâkır. Melâzu’l-ahyâr. Kum: Mektebetu Ayetullah el-Mer’eşî, 1406.
• Meşkûr, Muhammed Cevad. Târih-i Şîa ve Fırkehâ-yi İslam tâ Karn-i Çeharom. Tahran: İntişârât-ı İşrâkî, 1379.
• Moezzi, Mohammed Ali Amir. The Divine Guide in Early Shi’ism. Çev. David Straight. New York: University of New York Press, 1994.
• Modarressi, Hossein. An Introduction to Shi’a Law: A Bibliographic Study. London: Ithaca Press, 1984.
• Modarressi, Hossein. Crisis an Consolidation in the Formative Period of Shi’ite Islam. Priceton-New Jersey: The Darwin Press, 1993.
• Momen, Moojan. An Introduction to Shi’i Islam. London, 1985.
• Mufaddal b. Umar. el-Heftu’ş-şerîf. Tah. Mustafa Gâlib. Beyrut: Dâru’l-Endelus, 1977.
• Mufîd, Cevâbâtu ehli’l-Musul fi’l-adedi ve’r-ru’yeti. B.y.: el-Mu‘temeru’l-a‘lemî, 1413.
• Mufîd. İrşâd. Beyrut: Muessesetu Âli’l-beyt, 1995.
• Mufîd. Tashihu’l-i‘tikâdât. Tah. Huseyn Dergâhî. Kum: Mu‘temeru’l-a‘lemî, 1413.
• Mufîd. et-Tezkiratu bi-Usûlî’l-Fıkh. Necef, 1993.
• Muhacir, Ca’fer. el-Hicrâtu’l-Âmiliyyetu ila İran fi’l-asri’s-Safevî. Beyrut: Daru’r-ravza, 1989.
• Muhakkık Hillî. el-Mu‘teber. Kum: Muessesetu Seyyidi’ş-Şuhedâ, 1364.
• Murtazâ. el-Emâlî. Tah. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. B.y.: Dâru İhyâi Kutubi’l- Arabi, 1954.
• Murtazâ. Rasâil. Kum: Dâru’l-Kur’âni’l-Kerim, 1405.
• Murtazâ. ez-Zerîa ilâ usûli’ş-şerîa. Kum: Muessesetu’l-İmam es-Sâdık, 1429.
• Necâşî. er-Ricâl. Kum: Muessesetu’n-neşri’l-İslâmî, 1429.
• Necefâbâdî, Ni’metullah Salihi. Guluv. Tahran: İntişârât-i Kevîr, 1384.
• Newman, Andrew J. “The Recovery Of The Past: Ibn Bābawayh, Bāqır Al-Majlısī And Safawıd Medical Discourse”, Journal of the British Institute of Persian Studies 50 (2012).
• Newman, Andrew. Twelver Shiism-Unity and Diversity in the Life of Islam. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2013.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Selçukluların Dini Siyaseti. İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı, 2002.
• Pîruzfer, Suheyla. Muhammed Mehdî Âciliyâne Mâfûk. “Hânedân-i Eş’arî ve Te’sir-i ân ber Siyer-i Tahavvul-i Mekteb-i Hadîsî-yi Kum”, Hadîs Pejûhî 3/5 (1390): 7-42.
• Sadûk. el-Emâlî. Kum: Muessesetu’l-bi’se. 1417.
• Sadûk. İlelu’ş-şerâi‘. Beyrut: Dâru’l-Murtazâ, 2006.
• Sadûk. el-İ‘tikâdât. Kum: Peyâm-e İmam Hâdî, 1391.
• Sadûk. Kemâlu’d-dîn ve tamâmu’n-ni‘me. Beyrut: Menşûrâtu’l-a‘lemî, 1991.
• Sadûk. Maâni’l-ahbâr. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1979.
• Sadûk. Men la yahduruhu’l-fakîh. Kum, 1404.
• Sadûk. Uyûnu ahbâri’r-Rıza. Tah. Huseyn el-A‘lemî. Beyrut: Muessesetu’l-a‘lemî, 1984.
• Saferî, Nimetullah Gâliyan. Kâveşî Der Cereyanhâ ve Berâyendehâ tâ Pâyân-i Sede-yi Sevvom. Meşhed, 1378.
• Saffâr. Basâiru’d-deracât. Tah. Hasen Kûçebâğî. Tahran: Munteşirâtu’l- a‘lemî,1404.
• Sarrâf, Ali Zuheyr. “Medresetu Kum er-rivâî fî muvâceheti’l-gulât”. Mecelletu Merkezi Dirâsâti’l-Kûfe 1/34 (2014): 30-53.
• Stewart, Devin J.. Islamic Legal Orthodoxy: Twelver Shiite Responses to The Sunni Legal System. Utah: University of Utah Press, 1998.
• Stewart, Devin. “The Genesis Of The Akhbârî Revival”. Safavid Iran an Her Neighbors. Ed. Michel Mazzaoi. Utah: The University of Utah Press, 2003.
• Şa’ban, Zekiyyüddin. İslâm Hukuk İlminin Esasları. Çev.: İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Şehîdu’l-Evvel. Zikra’ş-Şîa fî ahkâmi’ş-şerîa. Kum: Muessesetu Âl-i beyt li-ihyâi’t-turâs, 1419.
• Şehîdu’s-Sânî. el-Bidâye fî ilmi’d-dirâye. Tah. Muhammed Rızâ el-Huseynî el-Celâlî. Kum, 1421.
• Şehîdu’s-Sânî. el-İstiksâ’. Kum: Muessesetu Âl-i beyt, 1419.
• Şehîdu’s-Sânî. er-Riâye fî illmi’d-dirâye. Tah. Abdulhuseyn Muhammed Ali el-Bakkâl. Kum: Mektebetu Âyetullah el-Mer’aşî, 1433.
• Şehîdu’s-Sânî. Şerhu’l-Bidâye fi İlmi’d-Dirâye. Kum, 2011.• Şeyh Hasan. Tahrîru’t-Tâvûsî. Beyrut: Muessesetu’l-a‘lemî li’l-matbûât, 1988.
• Tûsî, el-Fihrist. Tah. Cevad el-Kayyûmî. Kum: Muessesetu’n-Neşri’l-Fukahati, 1429.• Tûsî. el-İstibsâr. Necef, 1375.
• Tûsî. er-Rasâilu’l-aşr. Kum: Muessesetu’n-Neşri’l-İslâmî, 1414.
• Tûsî. Uddetu’l-usûl. Tah. Muhammed Rızâ el-Ensârî. Kum, 1417.
• Ünügür, Peyman. “Şīʿī Âlim Hāşim Maʿrūf el-Ḥasenī’nin Uydurma Hadis Tespitinde Metin Tenkidi Kullanımı”. A.Ü.İ.F. Dergisi. 58/2 (2018): 89-120.
• Wade, Stephanie Haught. The Umm Al-Kitab: A Study In Syncretism. Yüksek lisans tezi, University of Arkansas, 1990.
• Watt, W. Montgomery. The Formative Period of Islamic Thought. Edingburg, 1973.