Kur’ân-ı Kerim Eğitim ve Öğretiminde Mükâfat ve Ceza

Yıl 2022, Sayı: 15, 121 - 146, 30.06.2022

Halil İbrahim Önder

https://doi.org/10.52886/ilak.1119019

Öz

Eğitim ve öğretimde başarı için doğru bir süreç yönetimi, bunun için ise okul idaresi, öğrenci, veli, müfredat gibi birçok bileşenin uyum ve ahenk içinde çalışması gerekmektedir. Bu bileşenler içinde disiplin uygulamalarının dolayısıyla mükâfat ve cezanın da yeri vardır. Günümüzde öğrencilerin alışkanlıklarından öğrenme biçimlerine kadar birçok hususun değişmesi ve ebeveyn otoritesinin zayıflaması gibi nedenlerle teşvik edici ya da caydırıcı müeyyidelere ihtiyaç daha da artmaktadır. Eğitimde motivasyon amacıyla daima yer verilen mükâfat ve cezaya suçluların cezalandırılması ve başarılı insanların takdir edilmesi gibi yollarla hayatın birçok alanında da yer verildiği görülmektedir. Hatta Kur’ân-ı Kerim’de insanların iki cihan saadetini temin maksadıyla ortaya konan emir ve yasaklara riayet edip etmemenin sonucu olarak sunulan cennet ve nimetleriyle cehennem ile azabı da mükâfat ve ceza kapsamında değerlendirilebilir. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) Kur’ân okumaya ve onu öğrenip öğretmeye yönelik hadis-i şerifleri de Kur’ân-ı Kerim eğitim ve öğretiminde takdir ve teşvikin yerini hatırlatması bakımından dikkate değerdir.
Eğitimde övgü dolu sözlerle talebeyi takdir ve teşvik etmenin gereğine vurgu yapan klasik eğitimci ve düşünürlerimiz, çocuğun terbiyesi ve başarısı için takdir kadar cezaya da yer verilmesine işaret etmişlerdir. Osmanlı döneminde bazı talimatname ve yönetmeliklere yansıyan mükâfat ve ceza uygulamalarına günümüz disiplin yönetmeliklerinde de yer verilmeye devam edilmektedir. Genel olarak bütün anlamlarıyla mükâfatın eğitim- öğretim sürecini daha güzel ve verimli kılacağı cezanın ise bu verimi düşüreceği dolayısıyla söz konusu süreç bakımından mükâfatın kullanımının önemli ve değerli olduğu ancak ceza kullanımı noktasında çok dikkatli olunması gerektiği ifade edilebilir. Böyle olmakla birlikte teoriden uygulamaya, kişiden kişiye değişkenlik arz eden bu hususta herkesin üzerinde ittifak ettiği bir kuramdan söz etmek zordur. Zira en yaygın görüşlerden biri olan ödülün motivasyonu artırdığı kanaatinin aksini iddia edenler de vardır.
Tarihte eğitimin diğer türlerinde olduğu gibi Kur’ân eğitiminde de birçok farklı teşvik edici araca ve cezâî müeyyideye baş vurulmuştur. Öğretici ve öğrencinin aktif bir şekilde katılımını gerektiren, dolayısıyla hoca-talebe iletişiminin çok ön plana çıktığı bir ders olarak Kur’ân-ı Kerim dersi, belli bir disiplin anlayışına ihtiyaç duymaktadır. Bu disiplin anlayışı içinde mükâfata özellikle takdir ve teşvik dolu sözlere yer vermenin ayrı bir değeri vardır. Ancak ister psikolojik ister fiziki her türüyle cezanın kullanımı ise çok daha hassas olmayı gerektirmektedir. Özellikle insan onurunu zedeleyen ve muhatabın Kur’ân’a ve dine karşı olumsuz duygular beslemesine sebep olan cezalardan uzak durmak gerektiği izahtan varestedir. Müslümanlar için öğrenilmesi zorunlu olan kutsal kitabın öğretim süreçlerinin ayrıntıları içinde önemli bir yer tutan mükâfat ve ceza bahsinin ele alınacağı bu makalede öncelikle meselenin mahiyeti ortaya konularak bazı görüşler değerlendirilecek daha sonra konunun durumu Kur’ân eğitim ve öğretim süreçleri açısından ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân-ı Kerim, Disiplin, Mükâfat, Ceza, Öğretim Süreci

Reward and Punishment in Education and Teaching of the Qur'an

Öz

A correct process management which requires working many components, such as school administration, students, parents, and curriculum, in harmony and concord for success in education and training is needed. Disciplinary practices, therefore, such as reward and punishment also have a role among these components. Today, the need for encouraging or deterrent sanctions is increasing due to causes such as the weakening of parental authority and the change in many issues from the habits to the learning styles of the students. It is seen that rewards and punishments, which are always included in education for motivation, are also included in many areas of life, such as punishing criminals and appreciating successful people. In fact, Paradise and its blessings, Hell and torment, which are presented as a result of whether obeying the orders or not and prohibitions set forth in the Qur'ān with the aim of ensuring the happiness of the two worlds, can be evaluated within the scope of reward and punishment. The hadiths of the Prophet Mohammad (pbuh) aimed at reading the Qur'ān and learning and teaching it are also noteworthy in that they remind us of the place of appreciation and encouragement in the education and training of the Holy Qur'ān.
Our classical educators and thinkers, who emphasized the need to appreciate and encourage students by means of words full of praise in education, pointed out that punishment should be included as well as appreciation for the education and success of the child. Reward and punishment practices, which were reflected in some instructions and regulations during the Ottoman era, are still included in today's disciplinary regulations. In general, it can be stated that the reward with all its meanings will make the education process much better and efficient, and the punishment will reduce this efficiency, so the use of the reward is important and valuable in terms of the process in question, but it can be said that one should be very careful about the use of punishment. However, it is difficult to talk about a theory on which everyone agrees on this issue, which varies from theory to practice and from person to person. There are also those who argue against the belief that rewards increase motivation, which is one of the most common views.
As in other types of education in history, many different incentive tools and penal sanctions have been used in the education of the Qur'ān. As a course that requires the active participation of the teacher and the student and in which the teacher-student communication comes to the forefront, the Qur'ān course requires a certain understanding of discipline. Within this understanding of discipline, including rewards, especially words of appreciation and encouragement, has a special value. However, the use of punishment in all its forms, whether psychological or physical, requires much more sensitivity. It is self-evident that it is necessary to stay away from punishments that harm human dignity and cause the interested person to have negative feelings towards religion. In this article, the subject of reward and punishment, which has an important place in the details of the teaching processes of the holy book, which is obligatory for Muslims to learn, is discussed. Firstly, the nature of the issue will be revealed, and some opinions will be evaluated. Then, the situation of the issue will be discussed in terms of the Qur'ān education and training processes.

Anahtar Kelimeler

The Holy Qur'an, Discipline, Reward, Punisment, Teaching Process

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsned el-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût. 6 Cilt. Kâhire: Müessesetü Kurtuba, 1955.
• Akyüz, Yahya. “İlköğretimin Yenileşme Tarihinde Bir Adım: Nisan 1847 Talimatı”. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 5/5 (1994), 1-47.
• Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Pagem Akademi, 2018.
• Aşlamacı, İbrahim. Paydaşlarına Göre İmam Hatip Ortaokullarında Din Eğitimi. İstanbul: DEM Yayınları, 2017.
• Ay, Mehmet Emin. “Kur’ân Öğretiminde Mükâfat ve Ceza”. Kur’ân Kurslarında Eğitim Öğretim ve Verimlilik. 107-121. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2000.
• Ay, Mehmet Emin. “Kur’ân-ı Kerim’de Disiplin, Mükâfat ve Ceza Kavramları”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4 (1992), 249-257.
• Bahçekapılı, Mehmet. Yeni Eğitim Sisteminde Seçmeli Din Dersleri İmkânlar, Fırsatlar, Aktörler, Sorunlar ve Çözüm Önerileri. İstanbul: İlke Derneği, 2013.
• Bayraktar, M. Faruk. Eğitim Kurumu Olarak Kur’ân Kursları Üzerine Bir Araştırma. İstanbul: Yıldızlar Matbaası, 1992.
• Bolat, Özgür. Beni Ödülle Cezalandırma. İstanbul: Doğan Kitap, 2016.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki - Muhibbüddin el-Hatip. Kahire: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1980.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali. Kitâbü’t-tarîfât. thk. İbrahim el-İbyârî. Kahire: Dâru’r-Rayyân li’t-Türâs, ts.
• Çam, Ömer vd. İmtihan Pedagojisi ve Ölçme ve Değerlendirme Teknikleri. İstanbul: Bayraklı Yayınları, 2009.
• Çanakçı, Ahmet Ali. “Din Eğitiminde Motivasyon-Verimlilik Sorunu ve Çözüm Önerileri; Kur’ân Kursları Örneği”. Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik Sempozyumu. ed. Mehmet Bahçekapılı. 31-97. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2017.
• Çaylı, Ahmet Fatih. Kur’ân Kursu Öğreticilerine Göre Hafızlık Eğitimi ve Problemleri (Göller Bölgesi Örneği). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Çelebi, Ahmed. İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi. çev. Ali Yardım. İstanbul: Damla Yayınevi, 2013.
• Doğan, Aras. Dışsal Ödül Beklentisinin Öz Kararlılık Kuramı Çerçevesinde Motivasyona Etkisi: Bankacılık Sektöründe Bir Araştırma. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünen-i Ebî Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnaût - Muhammed Kâmil Karabellî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Hümbetova, İrade. “Dinî Tutum ve Davranışların Oluşumunda Mükâfat ve Cezanın Etkisi”. II. Türkiye Lisansüstü Çalışmaları Kongresi - Bildiriler Kitabı IV. 1077-1094. İstanbul: İlem İlmi Etüdler Derneği, 2013.
• İbn Haldun, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Mukaddime. thk. Abdullah Muhammed ed-Derviş. 2 Cilt. Dımeşk: Dâru Ya’reb, 2004.
• İbn Mâce, Ebû Abdullâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen-i İbn-i Mâce. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1953.
• İbn Sahnûn, Muhammed. Kitâbü âdâbü’l-muallimîn. ed. Muhammed el-Arûsî el-Matvî. Tunus: Dâru’l-Kütübi’ş-Şarkiyye, 1972.
• Kâbisî, Ebü’l-Hasen Ali. er-Ris’aletü’l-müfessıla li ahvâli’l-müteallimîn ve ahkâmi’l-muallimîn ve’l-müteallimîn. thk. Ahmed Halid. Tunus: eş-Şeriketü ’t-Tunisiyye li’t-Tevzi, 1986.
• Kara, İsmail. Kutuz Hoca’nın Hatıraları: Cumhuriyet Devrinde Bir Köy Hocası. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2000.
• Karadaş, Cemal. Ana-babaların Kullandıkları Ödül-Ceza Yöntemlerinin Çocukların Akademik Başarısı Üzerindeki Etkisi: Akademik Erteleme ve Ders Çalışma Sürecinin Aracılık Rolü. Malatya: İnönü Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 2020.
• Kılıç, Mustafa. “İmam-Hatip Ortaokul ve Liselerinde Kur’ân Eğitimi Üzerine Bir Araştırma”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47/47 (2014), 69-106.
• Kiriş, H. Mustafa. “Camileri Seven Çocuklar Yetiştirme İlkesi Bağlamında Dikkat Edilmesi Gereken Bir Konu: Ödül ve Ceza”. Gök Medrese İlahiyat Araştırmaları-I. ed. Dursun Ali Aykıt - Ali Yılmaz. İstanbul: Asitan Kitap, 2019.
• Korkmaz, Mehmet. Kur’ân Kursu Öğreticilerinin Eğitim-Öğretim Yeterlilikleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Marwin Marshall. Ödül Yok Ceza Yok Bu Nasıl Disiplin. çev. Emel Aksay. İstanbul: Sistem Yayıncılık, 2009.
• Mevlânâ, Celaleddin Rûmî. Fihi Mâ Fîh. çev. Cemal Aydın. İstanbul: Sûfi Kitap, 2015.
• Montaigne. Denemeler. çev. Sabahattin Eyüboğlu. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1999.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin b. Haccâc el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1991.
• Öcal, Mustafa. Tanıkların Dilinden Cumhuriyet Dönemi Din Eğitimi ve Dînî Hayat. 3 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2008.
• Önder, Halil İbrahim. Cumhuriyet Dönemi Örgün Eğitim Kurumlarında Kur’ân-ı Kerim Eğitim ve Öğretimi. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Öymen, Hıfzırrahman R. - Dağ, Mehmet. İslam Eğitim Tarihi. Ankara: Millî Eğitim Basımevi, 1974.
• Sakaoğlu, Necdet. Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003.
• Saran, Ali Kemal. Omuzumda Hemençe Cumhuriyet Devrinde Bir Medrese Talebesinin Hatıraları. Ankara: Kurtuba Yayınları, 2009.
• Sarı, Mehmet Ali. Kur’ân-ı Kerim’i Güzel Okuma Tekniği ve Kuralları. İstanbul: İFAV, 2013.
• Sayar, Kemal. Yavaşla. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Selçuk, Ziya. Gelişim ve Öğrenme. Ankara: Nobel Yayınları, 2001.
• Selim Sâbit Efendi. Rehnümây-ı Muallimîn. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, ts.
• Süheylî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. Abdillâh b. Ahmed el-Has‘amî el-Mâlekî. er-Ravzü’l-ünüf fî şerhi’s-sîreti’n-nebeviyye li’bni Hişâm. thk. Mecdî b. Mansur b. Seyyid eş-Şûri. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, ts.
• Tetik, Hayati. “Ortaöğretim Kurumlarında Mükâfat ve Ceza Algısı (Ağrı Örneği)”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (2013), 99-138.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. Sevre es-Sülemi. es-Sünen. thk. Beşşâr Avvâd Maruf. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslami, 1996.
• Topçu, Nurettin. Psikoloji. haz. Ezel Elverdi-İsmail Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012.
• Uzuner, Aybala Tuğba. Kız Kur’ân Kursları Olgusuna Sosyolojik Bir yaklaşım, Zeynel Abidin Kız Kur’ân Kursu örneği. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Vakkasoğlu, Vehbi. Bir Devrin ve Bir Şehrin Muhteşem Öğretmeni Sandal Hoca. İstanbul: Nesil Yayınları, 2013.
• Varol, Hasan Hüseyin. Yaşadıklarım ve Gördüklerim. Konya: Hayra Hizmet Vakfı Yayınları, 2015.
• Woolfolk, Anita. Eğitim Psikolojisi. çev. Duygu Özen. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2015.
• Yahya İbn Adî. Tehzibü’l-ahlâk. ed. İlhan Kutluer. çev. Harun Kuşlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Yüksel, Yakup. “İmam Hatip Liselerinde Kur’ân Eğitimi Üzerine Bir Araştırma (Tekirdağ Örneği)” 2/1 (2016), 9-29.
• “Dâru’l- Muallimât ile İhtiyat Kısmına Mahsus Talimat”. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umûmiye. 322-323. Dâru’l- Hilâfetil’-Aliyye: Matbaa-i Âmire, 1318.
• “Diyanet İşleri Başkanlığı Kur’ân Eğitim ve Öğretimine Yönelik Kurslar ile Öğrenci Yurt ve Pansiyonları Yönergesi (2012)”. Erişim 23 Haziran 2021. https://hukukmusavirligi.diyanet.gov.tr/Detay/426/diyanet-i%C5%9Fleri-ba%C5%9Fkanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1-Kur’ân-e%C4%9Fitim-ve-%C3%B6%C4%9Fretimine-y%C3%B6nelik-kurslar-ile-%C3%B6%C4%9Frenci-yurt-ve-pansiyonlar%C4%B1-y%C3%B6nergesi-(2012)
• “Millî Eğitim Bakanlığı Ortaöğretim Kurumları Ödül ve Disiplin Yönetmeliği”. Resmî Gazete 26408 (19 Ocak 2007).
• Ortaöğretim Kur’ân-ı Kerim Dersi (9-12. Sınıflar) Öğretim Programı. Millî Eğitim Bakanlığı, 2017. http://dogm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2017_08/17175645_Secmeli_KuraniKerim_ORTAYYRETYM.pdf
• “Taşra Mektepleri Rüşdiyesinin İdâre-i Dâhiliyelerine Mahsus Tâlimat”. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umûmiye. 195-208. Dâru’l- Hilâfetil’-Aliyye: Matbaa-i Âmire, 1318.
• “Yüksek Öğretim Kurumları Öğrenci Disiplin Yönetmeliği”. Resmî Gazete 28388 (18 Ağustos 2012).