Political Thought in al-Māturīdī

Yıl 2022, Sayı: 16, 1 - 24, 31.12.2022

Mustafa Ünverdi

https://doi.org/10.52886/ilak.1106323

Öz

Politics is considered one of the subjects studied by Islamic theology. This issue, which had a significant impact on the formation of the first sects, cannot be denied in terms of its social consequences. This problem has been dealt with under the title of "imamah" in the sources of Speech. In our study, Abū Mansūr al-Māturīdī's view of politics is presented systematically. Māturīdī's views on politics are examined in the context of his philosophy of administration, principles of administration, the characteristics of the caliph, the wisdom of the Quraysh being the caliphate and the historical context of the issue, the relationship between religion and politics, the rejection of the view of the innocent imam, the framework of obedience to the state administrator and the right of political authority to make laws (ijtihād).
al-Māturīdī's political philosophy is based on the principle that sovereignty belongs to Allah. The political ruler is not the owner of the state, the treasury or the people. He's just a custodian. For this reason, it has to protect the trust in the best way. He should not rule with the presumption of absolute sovereignty. The relationship between power and people is not a master-slave relationship, but a relationship between the ruler and the ruled.
The basic principles on which the political administration is based are, in today's terminology, elements such as justice, competence and merit, participation and common sense. Accordingly, the state administration cannot be handed over to the dominion of a family in absolute terms. State affairs are administered in consultation with the advisory council. The ruler of the state has no religious sanctity. As a matter of fact, in societies in which there were prophets who invited the people to guidance, there were separate rulers who ruled those societies. This is an example and a basis for the administration of religion and state by different powers.
The characteristics of the state administrator, who is mentioned as "imam" in classical speech sources, are related to the principles of administration. The political ruler must be just. He must have the capacity to carry out the entrustment of governing the people. The essence of merit is to be sure. In addition, he should have knowledge and foresight, and should apply to the advisory council in matters of which he has no knowledge. As in the Shia belief tradition, the imam does not have innocence. It is not a holy office. As a matter of fact, The Prophet was ordered to consult. Absolute belief that an innocent imam will not make mistakes in his works is not considered as true. On the other hand, since the state administrator will also manage the religious affairs of the people, he should either have knowledge in religious practices (faqīh) or apply to those who have knowledge. Finally, the imam must have piety. Because it is an attribute that is necessary to maintain the management trust with the highest sensitivity.

Anahtar Kelimeler

Kalam, al-Māturīdī, Political Theology, Policy, Imāmah, Caliphate.

Mâtürîdî’de Siyaset Düşüncesi

Öz

Siyaset İslam kelamının incelediği konular arasında yer alır. İlk itikadi fırkaların oluşumunda önemli etkisi olan bu mesele, toplumsal sonuçları bakımından önemi yadsınamaz. Bu problem kelam kaynaklarında “imamet” başlığıyla ele alınmış olup, klasik dönemden günümüze önemini korumuştur. Çalışmamızda konuya ilişkin klasik dönem âlimlerinden Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin görüşleri sistematik biçimde takdim edilmiştir. Mâtürîdî’nin siyasete ilişkin görüşleri yönetim felsefesi, yönetim ilkeleri, imamın özellikleri, hilafetin Kureyşli oluşunun hikmetleri ve konunun tarihsel bağlamı, din ve siyaset ilişkisi, masum imam görüşünün reddi, devlet yöneticisine itaatin çerçevesi ve siyasi otoritenin kanun yapma hakkı (içtihat) bağlamında incelenmiştir.
Mâtürîdî’nin siyaset felsefesi mülkün Allah’a ait olduğu ilkesine dayanır. Siyasi yönetici devletin, hazinenin veya halkın sahibi değildir. O sadece bir emanetçidir. Bu nedenle emaneti en iyi şekilde korumak zorundadır. Yönetimini mutlak egemenlik zannıyla yapmamalıdır. İktidar ve halk ilişkisi efendi-köle ilişkisi değil, yöneten ve yönetilen ilişkisidir.
Siyasi yönetimin dayandığı temel ilkeler günümüz terminolojisiyle adalet, ehliyet ve liyâkat, katılımcılık ve ortak akıl gibi unsurlardır. Buna bağlı olarak devlet yönetimi mutlak anlamda bir ailenin sultasına teslim edilmez. Devlet işleri danışma meclisiyle istişâre ile yönetilir. Devlet yöneticisini dinî kutsallığı yoktur. Nitekim tarihte halkı hidayete davet eden peygamberlerin olduğu toplumlarda o toplumları yöneten ayrı hükümdarlar vardı. Bu da din ve devlet yönetiminin farklı erkler tarafından yürütülmesinin örneği ve dayanağı niteliğindedir.
Klasik kelam kaynaklarında “imam” olarak zikredilen devlet yöneticisinin özellikleri yönetim ilkleriyle ilişkilidir. Siyasi yönetici adil olmalıdır. Halkı yönetme emanetini yürütebilme ehliyetine sahip olmalıdır. Liyakatin özü emin olmaktır. Ayrıca o ilim ve basiret sahibi olmalı, bilgi sahibi olmadığı meselelerde ise danışma meclisine başvurmalıdır. Şia inanç geleneğinde olduğu gibi imamın masumiyeti yoktur. O kutsal bir makam değildir. Nitekim Hz. Peygamber’e istişâre emredilmişti. Masum imamın işlerinde hata etmeyeceğine ilişkin mutlak inanç doğru kabul edilmez. Diğer taraftan devlet yöneticisi halkın dinî işlerini de sevk ve idare edeceğinden ya dinî uygulamalarda bilgi sahibi olmalı (fakih), ya da bilgi sahibi olanlara müracaat etmelidir. Son olarak imam takvâ sahibi olmalıdır. Zira o yönetim emanetini en yüksek duyarlılıkla sürdürmek için gerekli olan bir sıfattır.
Mâtürîdî’de devlet yöneticisinin dinî konularda sorumluluğu vardır. Halkın dinde ihtiyaç duyduğu muameleler devlet tarafından sevk ve idare edilmelidir. Ancak ona göre din ve siyaset ilişkisi Şiî gelenekte kabul edildiği gibi kutsal bir alan değildir. Bilakis siyaset beşerî alana ait bir olgudur. Yöneticinin sıfatları, görev ve yetkileri, göreve geliş yolları ve yönetimin adeta kutsanmış bir ailenin saltanatına bırakılmaması yönündeki görüşleri onda din siyaset ayırımına referans niteliğindedir. Onun bu yaklaşımı siyasetin dinin esasları arasına sokularak, ortaya çıkması muhtemel zulüm ve adaletsizlikleri sorgulanmaz kılma alışkanlıklarına karşı çıkış niteliğinde okunabilir.
Hükümdar dinî nasslarda mevcut hükümlere uygun hareket eder. Ancak bunların dışında kalan konularda yorum yapma hakkını kullanır ve içtihat yapar. Siyasi yöneticinin bu noktada başvuracağı merci alimler heyetidir. Âlimler tıpkı peygamberler gibi Allah’a teslimiyet ile hareket ettiklerinde hak üzeredirler ve onların hükümlerine uyulur. Onlar dinde açık hüküm olmayan meselelerde kıyas yapmak suretiyle hüküm verirler.
Mâtürîdî’nin siyaset felsefesi tüm bu yönleriyle hak ve hukuk arayışının zirveye çıktığı günümüzde dikkatle okunması gerekir. Bireyselleşme, sekülerleşme, hakikat tekelciliği ve ötekileştirme gibi modern sorunlara hikmet, adalet, liyâkat, ahlak ve iman motifli bir Mâtürîdî siyaset görüşü çözüm olabilir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Matüridi, Siyaset, Politik Teoloji, İmamet, Hilafet

Kaynakça

• Altıntaş, Ramazan. “İmam-ı Mâturîdî’de Din-Siyaset İlişkileri.” Milel ve Nihal 7/2 (2010), 53–66.
• Asım Efendi, Mütercim. El-okyânûsu’l-basît fî tercemeti’l-kâmûsi’l-muhît. Haz. Mustafa Koç - Eyyüp Tanrıverdi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Ay, Mahmut. "Tanrı Tasavvurlarının Politik Tasarımlara Yansıması". Kelam Araştırmaları 6/2 (2008), 47-68.
• Ay, Mahmut. "Kelam’da Adalet, Kudret ve Hikmet Bağlamında Tanrı Tasavvurları". Eskiyeni 31 (Güz 2015), 25-50.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. Dimeşk-Beyrut: Dârü İbn-i Kesîr, 2002.
• Düzgün, Şaban Ali. “Mâtürîdî’de Din, Siyaset Kültürü ve Yönetim Erki (Mülk/Devlet).” Mâtürîdî’nin Düşünce Dünyası. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2011, 349–369.
• Hatiboğlu, M. Said. “İslam’da İlk Siyâsî Kavmiyetçilik Hilâfetin Kureyşliliği.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (1978), 121–213.
• Kâdî, Abdülfettah. Esbâb-ı Nüzul. çev. Salih Akdemir. Ankara: Fecr Yayınları, 1996.
• Kuşçu, Ayşe D. "Eyyûbîler’de Mezâlim Mahkemeleri ve Dârü’l-Adl", Türkiye Araştırmaları Dergisi 26 (2009), 207-209.
• Kutlu, Sönmez. "Mâtürîdî'de Din ve Siyaset Ayırımı", Erişim 30 Mart 2021. http://www.sonmezkutlu.net/?pnum=158&pt=Mâtürîdî%27de+Diyanet+Siyaset+Ayr%C4%B1m%C4%B1
• Mâtürîdî, Ebu Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005-2008.
• Nesefî, Ebû Muîn. Tabsiratu’l-Edille. thk. Hüseyin Atay, Şaban Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
• Nizâmü’l-Mülk, Ebû Alî Kıvâmüddîn. Siyâsetnâme. çev. Mehmet Altan Köymen. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Osman Oral, “Mâtürîdî ve Siyaset: Hilâfetin Kureyşîliği Mes’elesi”, I. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, ed. Ayhan Kuşçulu, (e-kitap, Erciyes Üniversitesi: Kayseri, 2018). 926-960. Erişim tarihi: http://isamveri.org/pdfdrg/G00385/2018/2018_ORALO1.pdf Erişim Tarihi: 05.02.2022
• Özen, Şükrü. “Mâtürîdî ve Siyaset: Hilâfetin Kureyşliliği Mes’elesi.” İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik Milletler Arası Tartışmalı İlimî Toplantı. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Öztürk, Mustafa, “İslam Tefsir Geleneğinde Yorum Manipülasyonu: ‘Ulû’l-Emr’ Kavramı Örneği”, İslâmiyât 3 (2000), 79-98.
• Taberî, Ebü Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmi’u’l-beyan an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrut: Dârü’l-Hicr, 2003.
• Tabersî, Ebû Abdullah Fazl b. Hasan. Mecmeu’l-beyan fî tefsiri’l-Kur’ân. thk. İbrahim Şemsüddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Taşkın, Yüksel. Siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları, 2014.
• Uysal, Ekrem. Kelâmî Açıdan İmâmiyye’nin Gaybet ve Rec’at İnancı. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2021.
• Ünverdi, Veysi. İmâmiyye Şia’sının İmâmet Anlayışının Eleştirisi. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2. Basım, 2016.