The Qur’ānic Iqtibās in Nahj al-anām by Mullah Khalīl al-Siʿirdī

Yıl 2023, Sayı: 18, 279 - 297, 26.12.2023

Mustafa Keskin

https://doi.org/10.52886/ilak.1292369

Öz

Religious texts, which have an important place in social life, have affected people more than other sociological elements throughout history. In this context, attention has been paid to this issue in the history of Islam and it has been tried to influence the addressee by being inspired by the Qur'ān and Sunnah, especially in literary works dealing with moral values. Rhetorical sciences such as maʿānī, bayān and badīʿ, which are among the disciplines of the Arabic language and literature emerged within the framework of the Qur'ānic sciences and evolved in the historical process. For this reason, like other Islamic sciences, the rhetorical sciences, continued to be in contact with the Qur’ān. For this reason, the Qur’ān has always been a source of inspiration for these sciences. Thus, many works written in the field of Islamic sciences referred to the Qur’ān and expressed the main topics they touched upon by referring to the verses of the Qur’ān. One of these works is the work called Nahj al-anām, which includes the subjects of morality, belief and etiquette and was written by Mullah Khalīl al-Siʿirdī, one of the late Ottoman scholars. This study, which is handled within this framework, starts with a brief introduction to the life and works of Mullah Khalīl al-Siʿirdī. Then, it delves into the lexical and conceptual meaning of the word iqtibās, discussing its varieties and its importance in Arabic literature. In addition, literary techniques such as al-taḍmīn, al-ʿaqd and al-talmīh related to the art of iqtibās are mentioned. Later, in the work called Nahj al-anām written by al-Siʿirdī, the issue of how much he benefited from the Qur'ān in terms of citation is examined. In addition, the opinions of the commentators regarding the verses in question were conveyed by referring to tafsīr sources. In this context, the applications of al-Siʿirdī on the art of iqtibās from the Qur'ān are investigated as well. In this framework, the study tries to determine the explanations about the art of iqtibās, which is one of the al-muḥassenāt al-lafẓīyya (arts that beautify the words) of the science of badīʿ. The meanings of the verses in al-Siʿirdī work that contain quotations from the Qur'ān are explored together with their translations. Additionally, the study aims to identify applications related to literary techniques such as al-taḍmīn, al-ʿaqd and al-talmīh that are associated to quotation shedding light on which verses are referred to using these literary techniques and offering insights on the subject.

Anahtar Kelimeler

Rhetoric, Qur, Nahj al-anām, Mullah Khalīl al-Siʿirdī, Badīʿ, al-Muḥassenāt al-Lafẓīyya, Iqtibās.

Molla Halil es-Si’irdî’nin Nehcü’l Enâm li Nef’i’l-‘Avâm Adlı Eserinde Kur’ân’dan İktibas

Öz

Toplumsal hayatta önemli bir yere sahip olan dinî metinler, tarih boyunca insanları etkileyen sosyolojik unsurlardan olmuştur. Bu bağlamda İslam ilim kültür tarihi boyunca bu hususa dikkat edilmiş ve özellikle ahlaki değerleri konu edinen edebî eserlerde Kur’ân ve sünnetten esinlenerek muhatabın etkilenmesine çalışılmıştır. İslâmî dönemde gelişen ve olgunlaşan Arap dili ve edebiyatının disiplinlerinden meânî, beyân ve bedî’ gibi belâgat ilimleri, Kur’ân ilimleri çerçevesinde ortaya çıkmış ve tarihî süreç içerisinde tekâmül etmiştir. Bu nedenle söz konusu belâgat ilimleri başta olmak üzere diğer İslâmî ilimlerin de başlangıçta olduğu gibi olgunlaşma safhasından sonra da Kur’ân-ı Kerîm ile irtibatı devam etmiştir. Bu nedenle Kur’ân-ı Kerim her zaman bu ilimlere esin kaynağı olmuştur. Böylece İslami ilimler alanında kaleme alınan birçok eser Kur’ân’a başvurmuş ve temas ettiği ana konuları Kur’ân âyetlerine müracaat ederek dile getirmiştir. Bu eserlerden biri de ahlak, itikad ve âdâb-ı muâşeret konularını ihtiva eden ve Osmanlının son dönem âlimlerinden Molla Halîl es-Si‘irdî’nin telif ettiği Nehcu’l-enâm li nef‘i’l-‘avâm adlı eserdir. Bu çalışmada Molla Halîl es-Si‘irdî’nin adı geçen eseri, Kur’ân’dan iktibas bağlamında ele alınarak şu hususlara değinilmiştir: Molla Halîl es-Si‘irdî’nin hayatına ilişkin kısa bir girişle başlanmış ve Si‘irdî’nin İslami ilimlerde telif ettiği başlıca eserleri hakkında bilgiler verilmiştir. Sonrasında iktibas sözcüğünün lügat ve kavramsal anlamına dair bilgiler verilerek bu söz sanatının çeşitlerine ve Arap edebiyatındaki önemine işaret edilerek örnekler üzerinden izah edilmiştir. Daha sonra başta Arap dili olmak üzere farklı alanlarda birçok çalışmaları olan Molla Halîl es-Si‘irdî’nin kaleme almış olduğu Nehcu’l-enâm adlı eserinde Kur’ân’dan iktibas konusu incelenmiştir. Bu bağlamda Si‘irdî’nin adı geçen eserinde Kur’ân’dan iktibas sanatına ilişkin uygulamaları araştırılmıştır. Bu çerçevede söz konusu eserde, Arap belâgatının alt disiplinlerinden biri olan bedî‘ ilminin muhassinât-ı lafzî (lafzı güzelleştiren sanatlar) sanatlarından iktibâs sanatına ilişkin uygulamalar belirlenmeye gayret edilmiştir. Bu kapsamda Si’irdî’nin eserinde Kur’ân’dan iktibasların yapıldığı âyetler tespit edilmiş ve söz konusu âyetler meâlleriyle beraber verilmiştir. Bunun yanı sıra tefsir kaynaklarına başvurularak söz konusu âyetlere ilişkin müfessirlerin görüşleri nakledilmiştir. Daha sonra müellifin iktibasa başvurarak zikrettiği ifadelerin Kur’ân’daki bağlamları ile zikredildiği beyitlerdeki bağlamları karşılaştırılarak aralarındaki münasebet yönü ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Bununla beraber söz konusu eserde iktibasın anlam ağına giren ve bazı belâgat kaynaklarında iktibas ile bağlantılı olarak değerlendirilen “tazmîn, akd ve telmîh” gibi edebî sanatlara dair örnek uygulamalar araştırılıp tespit edilmeye çalışılmıştır Tespit edilen ifadelerin adı geçen hangi edebî sanatın kapsamına girdikleri ve bu edebî sanatlarla hangi âyetlere gönderme yapıldığı belirlenmeye gayret edilmiştir. Bu edebî sanatlarla işaret edilen âyetlere ilişkin mülahaza ve değerlendirmelere yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Belâgat, Kur’ân, Nehcu’l-enâm, Molla Halîl es-Si‘irdî, Bedî‘, Muhassinât-ı Lafzî, İktibâs.

Kaynakça

• Akbaş, Y. Fatih. Arapça Belagat. İstanbul: Cantaş Yayınları, 2017.
• Bâcûrî, İbrahim b. Muhammed b. Ahmed. Şerhu Cevhereti’t-tevhîd. Dımaşk: yy., 1391/1971.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâu’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabi, ts.
• Bulut, Ali. el-Belâgatü'l-Müyessera: el-Meânî - el-Beyân - el-Bedîʻ.İstanbul: İFAV Yayınları, 2022.
• Durmuş, İsmail. “İktibas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10 Temmuz 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/iktibas
• Hâşimî, Seyyid Ahmed. Cevâhirü’l-belâğa. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• https://islamansiklopedisi.org.tr/molla-halil-siirdi
• İbn Abbâs, Ebü’l-Abbâs Abdullâh. Tenvirü’l-mikbâs fî tefsîri İbn Abbas. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1412-1992.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azim. thk. Mustafa Muhammed. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 1421/2000.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbnu’l-Cevzî, Abdurrahman Ebu’l-Ferec. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 3. Basım, 1984.
• Kâsım, Muhammed Ahmed – Dîb, Muhyiddin. Ulûmü’l-belâğa. Trablus: Müessesetü’l-Hadîse li’l-Kitâb, 2003.
• Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân. el-İzâh fî Ulûmi’l-belâğa. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Teʾvîlâtü’l-Kurʾân. thk. Mecdi Basillum. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2005.
• Mukâtil, b. Süleymân b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. Tefsiru Muâtil b.Süleyman. thk. Abdullah Mahmud Şehhate. Beyrut: Müessetü’t-Târîhi’l-‘Arabî, 1423/2002.
• Nîsâbûrî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed. el-Basîṭ fî tefsîri’l-Kurʾân. thk. Muhammed b. Mansur el-Fayız. Riyad: Mektebetü’ Melik Fahd, ts.
• Öncü, Mustafa. Molla Halil es-Si’irdî’nin Basiretu’l-Kulûb fi Kelâmî ‘Allâmi’l-Guyûb Adlı Eserinin Arap Dili Açısından İncelenmesi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Özcan, Abdullah. Molla Halil es-Si’irdî’nin Basiretu’l-Kulûb fi Kelâmî ‘Allâmi’l-Ğuyûb Adlı Tefsirinin Tahkik ve Tahlili (Bakara-İsra). Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Özcan, Abdullah. “Molla Halil Kitaplığı: Eserleri ve İlgili Çalışmalar”. Uluslararası Molla Halil es-Si’irdî Sempozyumu Bildirileri. ed. Abdullah, Özcan-Hamit Sevgili. 1. Cilt (İstanbul: Beyan Yayınları, 2019).
• Pakiş, Ömer. Molla Halil es-Si’irdî ve Tefsirindeki Metodu. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Pakiş, Ömer. “Molla Halil Siirdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 2 Mayıs 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/molla-halil-siirdi
• Semerkandî, Ebü’l-Leys İmâmü’l-hüdâ Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-kerîm. thk. Adil Ahmed - Ali Muhammed. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Serpen, Ayşe. Molla Halil es-Si’irdî’nin Mantık Anlayışı. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Sevgili, Hamit. “Molla Halil El-Is’ırdî’nin ‘Risâle Fi’n-Nezr’ Adlı Eseri”, Şarkiyat 9/1 (Nisan 2017), 133-151.
• Sevgili, Macit - Özcan, Abdullah. “Molla Halil es-Si’irdî'nin Biyografisi”. Uluslararası Molla Halil es-Si’irdî Sempozyumu Bildirileri. ed. Abdullah, Özcan-Hamit Sevgili. İstanbul: Beyan Yayınları, 2019.
• Si’irdî, Molla Halîl. Miftâhu'l-vusûl ilâ ilmi'l-usûl. thk. Hamit Sevgili - Adnan Algül.
• İstanbul: Hâşîmî Yayınevi, 2021.
• Si’irdî, Molla Halîl. Nehcu’l-enâm. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar, 46583/36411, 1-25.
• Soylu, İlhan. XIII-XV. Yüzyıl Divan Şiirinde Âyet ve Hadis Kullanımı (İktibas ve Telmih). Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Şibrâvî, Abdulhâlik Abdüsselâm. Kitâbu Merâtibi’n-Nefs. nşr. Mustafa Abbas. b.y., y.y., ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd et-Taberî. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin. Kahire: Daru Hacer, 1422/2001.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. el-ʿAkîdetu’t-Tahâviyye. Beyrut: Daru İbn Hazm, 1995.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Horâsânî. Muhtasaru’l-Me‘ânî. İstanbul: Üçler Matbaası, 1977.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh. Şerhu’l-‘Akâid. thk. Ali Kemal. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-ʿArabî, ts.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Mevsu’atu keşşâfi ıstılahâti’l-funûn ve’l-ulûm. thk. Ali Dehrûc. Beyrut: Mektebetu Lübnân, 1996.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan hakâʾiki gavâmidi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. thk. Adil Ahmed - Ali Muhammed. Riyad: Mektebetü’l-Abikan, 1418/1998.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A‘lâm kamûsu terâcimi li-eşheri’rricâl ve’n-nisâ. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1984.