Rivayet Bağlamında Tefsîru'l-Kummî

Yıl 2023, Sayı: 18, 299 - 320, 26.12.2023

Enes Özdemir

https://doi.org/10.52886/ilak.1361095

Öz

Tefsirler genel manada rivayet ve dirayet şeklinde başlıca iki gruba ayrılır. Tasnif edilirken mevcut tefsirlerin bunlardan hangi gruba dahil olacağını tayinde genellikle en belirgin yön dikkate alınır. Tefsirleri bütünüyle rivayet veya dirayet tefsiri olarak kategorize etmek pek mümkün değildir. Dirayet olarak kabul edilen tefsirlerde çok sayıda rivayet bulunduğu gibi klasik bir rivayet tefsirinde de dirayete yer verilebilir.
Bir tefsir eserinin içerisinde yer alan rivayet ve dirayete dair malumat, müellifinin düşünce dünyasını yansıtır. Yaşadığı ortam, benimsediği kültür ve intisap ettiği mezhebin izlerini görmek mümkündür. Ancak bu önceden kabul edilmiş teorilerin Kur’ân metni üzerinden gerekçelendirilmesi birçok probleme neden olmaktadır. Müelliflerin siyasî anlayışlarını akîdeleştirmesinin yanında dinin ana kaynağı olan Kur’ân-ı Kerîm’le temellendirmesi bu problemlerden sadece birisidir.
İslâm tarihinde teşekkül eden her mezhep, haklılığını ispatlamak gayesiyle Kur’ân ve hadisten delil arama gayreti içinde olmuştur. Bu minvalde her mezhep Kur’ân âyetlerine başvurarak kendi öğretilerine muvafık kısımları almış, muhalif bölümleri ise te’vile müracaat ederek düşünce yapısına uydurmaya çalışmıştır. Ayrıca âyetlerin tefsirinde birtakım rivayetler naklederek kendilerinin desteklemiştir. Bu bağlamda bünyesinde birçok fırkayı barındıran Şiîlik, belki de bu mezheplerin en önemlisidir.
Şîa mezhebi, savundukları düşünceleri Kur’ân ve hadis zeminine oturtmaya çalışmıştır. Bunun sonucunda İslâm’ın genel ilkelerine uymayan düşüncelerini dahi kabul ettirebilmek adına kendilerini Kur’ân’a dayandırmak mecburiyetinde hissetmişlerdir. Bu durum ise doğal olarak Şîa’nın başta tefsir tarihi ve usûlü olmak üzere birçok eserlerine yansımıştır.
İmâmiyye’nin Ahbârî ekolüne mensup olan Ebu’l-Hasan el-Kummî (ö. 329/941), mezhebin erken dönem müfessirleri ve önemli temsilcileri arasında yer almaktadır. İslâmî ilimlerin çeşitli dallarıyla hemhâl olan Kummî, Tefsîru’l-Kummî adlı eserini kaleme alırken mensubu olduğu hâkim paradigmanın gölgesinde hareket etmiş ve birtakım ayetleri kendi mezhebinin doğruluğunu delillendirmek amacıyla tefsir etmiştir. Müfessir mezhebî doktrinlerini müdellel hale getirirken de birçok rivayetten yararlanmıştır.
Kummî; eserinde rivayet araçlarından Kur’ân, sünnet, sahabe ve tabiûn kavli, imamların rivayetleri ve israiliyat ile Kur’ân’ı tefsir yoluna gitmiştir. Kummî, İmâmiyye Şîası’nda sika bir muhaddis kabul edildiğinden dolayı mezhep içerisinde önemli bir konuma sahiptir. Ancak eserde rivayete dayalı birçok ayetin tefsirinde zamir ve ibareler bağlamından koparılarak mezhep eksenli yorumlanmıştır. Bu sebeple Kummî’nin ilk dönemin izlerini taşıyan eseri, Şiî yorumun rivayet bağlamında tefsire yansımasını tespit sadedinde araştırmaya konu edinilmiştir. Ayrıca eserde nakledilen rivayetlerin senedi incelenerek müfessirin hadis anlayışı, cerh-ta‘dil kriterleri, kabul ve ret şartlarının tespit edilmesi amaçlanmıştır. Bu çalışma neticesinde müellif ve eseri üzerinden Kur’ân’ın Şiî yorumunun ortaya konulması hedeflenmiş, bu sayede farklı bir mezhebin rivayet tefsir anlayışının bilinmesine küçük de olsa bir katkı sunmak arzu edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Şîa, İmâmiyye, Kummî, Rivayet

Kaynakça

• Albayrak, Halis. Kur’ân’ın Bütünlüğü Üzerine-Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsiri. İstanbul: Şule Yayınları, 1993.
• Aydemir, Abdullah. Tefsirde İsrâiliyat. İstanbul: Beyan Yayınları, 2019.
• Ayyâşî, Muhammed b. Mesûd. Tefsîru’l-Ayyâşî. Beyrût: Müessesetü'l-Âlemî 1991.
• Beğavî, Ebû’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed b. Abdulazîz. Mu‘cemu’s-sahâbe. nşr. Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Cükenî. 2 cilt. Kuveyt: Dâru’l-Beyân, 2000.
• Bulut, Ali. Erken Dönem Tefsir Mukaddimelerinin Tefsir Usûlü Açısından Değerlendirilmesi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Büyük, Enes. “Tefsirde İsrâiliyyâta Dair Bazı Tespit ve İddiaların Değerlendirilmesi” Cumhuriyet İlahiyat Dergisi. 23/2 (Aralık 2019).
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: DİB Yayınları, 1988.
• Demir, Abdulalim. İmâmiyye Şîa’sı Hadis Kaynaklarına Göre Sahâbe Tasavvuru. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Demir, Abdulalim. “İmâmiyye Şîası Rivâyet Kaynaklarına Göre İmâmların Masumluğu Meselesi”. İslam Düşüncesi Araştırmaları III. Ankara: Araştırma Yayınları, 2021.
• Demir, Abdulalim. “Ehl-i Sünnet ve Şîa’ya Göre Ebü’t-Tüfeyl Âmir b. El-Leysî ve Rivayetleri”. İslam Düşüncesi Araştırmaları IV. Konya: Kitap Dünyası Yayınları, 2022.
• Demir, Recep. Kur’ân’ın Şii Yorumu Ebu Ca’fer et-Tûsî Örneği. Ankara: Araştırma Yayınları, 2019.
• Efendioğlu, Mehmet. “Sahâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Emin, Muhsin. A‘yanü’ş-Şîa. Beyrut: Dâru’t-Teâruf, 1403/1983.
• Ensârî, Muhammed Huseyn. el-Meâyîru’l-ilmiyye li nakdi’l-hadîs ve medâ hucciyyeti’l-Kütübi’l-Erbaa ve’s-Sıhâhi’s-Sitte. Beyrut: y.y., 1427/2006.
• Fayda, Mustafa. “Ammâr b. Yâsir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Fayda, Mustafa. “İfk Hadisesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Gezgin, Ali Galip. Tefsirde Semantik Metod. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Gökalp, Yusuf. “Zeydiyye” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Gümüş, Sadreddin. Kur’ân Tefsîrinin Kaynakları. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1990.
• Hatiboğlu, İbrahim. “İsrailiyat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Haydar, Esed. es-Sahâbe fî nazari’ş-şîati’l-imâmiyye. Beyrut: y.y., ts.
• İbn Abdi’l-Ber. el-İsti‘âb fi ma‘rifeti’l-ashâb. Beyrut: Dâru’l-Cîlt, 1992.
• İbnü’l-Esîr. Usdu’l-ğâbe fi ma‘rifeti’s-sahâbe. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• İbn Kâni‘, Ebû’l-Hüseyîn. Mu‘cemu’s-sahâbe. Medine: Mektebetu’l-Ğurebâ, 1418/1997.
• İbn Kesir, Ebu’l-Fidâ İsmail el-Kureşî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1410/1990.
• İbn Teymiyye. Tefsir Usûlüne Giriş. çev. Yusuf Işıcık. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 1997.
• Kara, Seyfullah. “İfk Olayının Etkileri ve Olayla İlgili Ortaya Konan Tavırlar”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2001), 343-382.
• Kâşânî, Molla Muhsin Feyz. Tefsîrü’s-Sâfî. Tahran: Mektebetü’s-Sadr, 1379.
• Kaya, Mesut. Çağdaş Tefsirlerde İsrâiliyat Eleştirisi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Kesgin, Salih. Hadisleri Anlama Sorunu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2016.
• Kummî, Ebu’l-Hasen Ali b. İbrahim b. Haşim. Tefsîru’l-Kummî. Kum: Müessesetü’l-İmâm el-Mehdî, 2017.
• Küleynî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Ya’kub b. İshâk. el-Usûl mine’l-Kâfî. Beyrut: Dâru’l-Murtaza, 2005.
• Ma‘rifet, Muhammed Hâdî. et-Tefsir ve’l-müfessirûn fî sevbihi’l-kaşîb. Meşhed: el-Câmiatü’r-Razaviyye li’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 1998.
• Mişkini, Ayetullah Ali. “Şia ile Ehl-i Sünnet Açısından Sünnet”. Kıble Dergisi. 6/21-23 (2006-2007).
• Meclisî, Muhammed Bâkır b. Muhammed Takiy. Bihâru’l-Envâr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1403/1983.
• Murtezâ el-Askerî. Meâlimü’l-Medreseteyn. Beyrut: Müessesetü’n-Nu‘mân, 1410/1990.
• Suyûtî, Celalüddin Abdurrahman. ed-Dürrü’l-Mensûr fi’t-Tefsîr bi’l-Me’sûr. İstanbul: Ocak Yayınları, 2012.
• Şenkîtî, Muhammed Emin. Advâu’l-beyân fî îdâhi’l-Kur’ân bi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1995.
• Şûşterî, Muhammed Takî. Kâmûsu’r-Ricâl. Kum: Müesseetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1410/1990.
• Tûsî, Ebu Ca‘fer. el-İktisad fima yetaallaku bi’l-itikad. Necef: y.y., 1979.
• Verdânî, Salih. Akâidü’s-Sünne ve Akâidü’ş-Şîa, et-tekârüb ve’t-tebâüd. Beyrut: el-Ğadir li’d-Dirâse ve’n-Neşr, ts.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. Tefsir ve Hadiste İsrailiyat. çev. Enbiya Yıldırım. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsir ve’l-Müfessirûn. Beyrut: Daru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1396/1976.
• Zeydan, Abdülkerim. Ahkâmü’z-zimmiyyîn ve’l-müste'minîn fì dâri’l-İslâm. Bağdat: Muessesetu’r-Risale, 1988.