The Wisdom of Worships in Māturīdī Thought

Yıl 2023, Sayı: 18, 31 - 51, 26.12.2023

Fatih Kurt

https://doi.org/10.52886/ilak.1364830

Öz

Wisdom, which is one of the basic concepts in the field of thought and science in the Islamic tradition and is discussed in the context of knowing the truth of things and placing them in their place in accordance with their own value, is present in all divine acts. In this regard, it is unthinkable that God's actions are far from wisdom. However, it is possible that some wisdom remains far from human comprehension. This situation requires making an effort to understand it, not to deny it. The basic approach on this issue is that everything created in the universe is for a purpose and nothing is created in vain. Māturīdī, one of the pioneers of Ahl al-Sunnah, attached special importance to the issue of wisdom in creation in his works. This special situation for wisdom is also necessary for divine commands. Because, according to Māturīdī, in the context of Allah being wise in all His divine acts in accordance with His name "Wise", all the commands He commands have more than one wisdom. In this study, in which we deal with the issue of wisdom in line with Māturīdī's approaches, his approaches to the wisdom of worship are discussed in the axis of the basic principles he created in terms of understanding and interpreting wisdom. According to Māturīdī, the wisdom in both creation and divine commands, especially in worship, is a manifestation of monotheism and is a situation that requires gratitude. Because the existing commandments such as prayer, fasting, pilgrimage and alms, which are summarized as the conditions of Islam, have more than one wisdom. In this case, the issues related to the wisdom of worship in general, in terms of the necessity of thanking Allah, are also conducive to the upbringing, education and evolution of people. This will lead to the improvement of both individual and social life in this world and the hereafter. According to the author, Allah Almighty has wisdom in every command and prohibition, and there is more than one wisdom in ordering worship. The basic approach that emerged here was to criticize the approaches of schools such as Muʿtazila. For this reason, this study also includes an evaluation of schools with different understandings of wisdom in line with Māturīdī's understanding. While revealing this, the method of this study was to identify and convey Māturīdī's views on the subject in his works. While creating his own method on the subject, Māturīdī created a method in line with a text-centered rational approach, by creating a method that is not completely reduced to reason in line with the relationship between reason and narration, but does not adopt a literal form of presentation without passing the narration through the filter of reason.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Māturīdī, Wisdom, Intelligence, Worship, Gratitude

Mâtürîdî Düşüncede İbadetlerin Hikmetleri

Öz

İslâm geleneğinde düşünce ve bilim alanında temel kavramlardan biri olan ve eşyanın hakikatini bilme ve onu kendi değerine uygun biçimde yerli yerine koyma bağlamında konu edinilen hikmet, tüm ilâhî fiillerde mevcuttur. Bu doğrultuda Allah’ın fiillerinin hikmetten uzak olması düşünülemez. Bununla birlikte bazı hikmetlerin insan idrakinden uzak kalması mümkündür. Bu durum ise onu inkâra değil, anlamaya yönelik çaba sarfetmeyi gerektirir. Bu konuda temel yaklaşım âlemde yaratılan her şey bir hikmet üzere olup hiçbir şey boşu boşuna yaratılmadığı ekseninde oluşmaktadır. Ehl-i Sünnet’in öncülerinden olan Mâtürîdî eserlerinde yaratılışta hikmet konusuna özel bir önem atfetmiştir. İmam Mâtürîdî Ehl-i sünnet akaidinin iki öncüsünden biridir. O kaleme aldığı iki eserinde konuların ele alırken tamamen Ehl-i sünnet inancı ekseninde yorum yapmıştır. Nitekim konuyla ilgili değerlendirmelerinde başta Mu‘tezile olmak üzere Ehl-i sünnet inancı dışındaki yaklaşımları eleştirmiştir. Hikmet konusunun kelam bağlantılı bir mesele olduğu göz önüne alındığında Mâtürîdî’nin değerlendirmelerinin tamamen kelami bir tevil olduğu söylenebilir. Nitekim o, kelamda bir bilgi edinme aracı olan aklın dini alanda kullanılmasını zorunlu görürken, yaratma eyleminin hikmet ile bağlantılı olarak anlaşılmasının zorunluluğuna da değinmiştir. Ona göre diğer türlü yaklaşımlar sorunu çözmede yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle Mâtürîdî, Allah’ın yaratma fiilinde Ehl-i sünnet ilkeleri doğrultusunda yaklaşım sergilemiştir. Hikmete yönelik bu özel durum, ilahi buyruklar için de gereklidir. Zira Mâtürîdî’ye göre Allah’ın “Hakîm” ismi gereğince tüm ilâhî fiillerinde hikmetli olması bağlamında, O’nun emrettiği tüm buyrukların birden fazla hikmeti söz konusudur. Mâtürîdî’nin yaklaşımları doğrultusunda hikmet konusunu ele aldığımız bu çalışma, onun hikmeti anlamlandırması ve tevil etmesi konusunda oluşturduğu temel prensipler ekseninde ibadetlerin hikmetleri ile ilgili yaklaşımları ele alınmaktadır. Ona göre hem yaratılıştaki hem de başta ibadetler olmak üzere ilahi buyruklardaki hikmetler, tevhidin bir tezahürü olup, şükrü gerektirecek bir durumdur. Zira İslam’ın şartları olarak özetlenen namaz, oruç, hac, zekât gibi buyrukların mevcut halleri birden fazla hikmete havidir. Bu durum ise Allah’a şükretmenin gerekli olması açısından genel itibariyle ibadetlerin hikmetlerine ilişkin hususlar, aynı zamanda insanların terbiye, eğitim ve tekâmül etmesine vesiledirler. Bu durum ise bireysel ve toplumsal olarak hem dünya hem de ahiret hayatının iyileşmesine yol açacaktır. Mâtürîdî’ye göre her emir ve yasağında hikmet bulunan Allah Teâlâ, ibadetleri emretmesinde de birden fazla hikmet bulunmaktadır. Burada ortaya çıkan temel yaklaşım, Muʿtezile gibi ekollerin yaklaşımlarının eleştirilmesi şeklinde olmuştur. Bu nedenle bu çalışma, aynı zamanda farklı hikmet anlayışlarına sahip okulların Mâtürîdî’nin anlayışı doğrultusunda bir değerlendirilmesini de içermektedir. Bunu ortaya koyarken de Mâtürîdî’nin eserlerinde konuyla ilgili görüşlerinin tespiti ve aktarılması bu çalışmanın amacını oluşturmuştur. Konuyla ilgili Mâtürîdî kendi metodunu şekillendirirken, akıl-nakil arasındaki ilişki doğrultusunda tamamen akla indirgenmeyen ama nakli de akıl süzgecinden geçirmeden literal bir sunum biçimini benimsemeyen bir metot takip ederek, nass merkezli bir akli yaklaşım doğrultusunda bir usul ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mâtürîdî, Hikmet, Akıl, İbadet, Şükür

Kaynakça

• Ak, Ahmet. “Mâtürîdî’nin Şükür Anlayışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47/2 (Ağustos 2006), 185-194.
• Alper, Hülya. “İmam Mâtürîdî’ye Göre İbadetlerin Gerekliliği ve Rasyonel Temelleri”. Köprü Dergisi. Erişim 1 Ekim 2023. https://www.koprudergisi.com/kis-2010/.
• Alper, Hülya. İmâm Mâtürîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2010.
• Âsım Efendi, Mütercim. Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Aslan, Nasi. “Hikmet Ekseninde Nassların Yorumlanma İmkânı ve Sınırları”. İslam ve Yorum Temel Tartışmalar, İmkânlar ve Sorunlar. ed. Fikret Karaman vd. 1/99-113. Ankara: TDV Yayınları, 2017.
• Barlak, Muzaffer. Kur’an-ı Kerim’e Göre Hüsün Kubuh Problemi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Biçer, Ramazan. İbadetlerin Hikmetleri. İstanbul: İlke Yayınevi, 2021.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Hacc’ın Amacı ve Hikmetleri”. Diyanet İlmi Dergi 27/3 (1991), 13-22.
• Certel, Hüseyin. “İslâmî İbadetlerin Psiko-Sosyal İşlevleri”. Ekev Akademi Dergisi 1/3 (Kasım 1998), 149-156.
• Cüveynî, İmâmu’l‐Harameyn Ebi’l‐Meâlî Abdilmelik. Kitâbu’l‐İrşâd. Beyrut: Müessesetü’l‐ Kütibi’s‐Sekâfiyye, 1992.
• Çalışkan, Mehmet. “Kur’an’da Hikmet Kavramı”. Ç.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2001), 90-119.
• Doğan, Lütfi. “Hac İbâdeti ve Şer’î Hikmetleri”. Diyanet İlmi Dergi 9/102-103 (1970), 357-360.
• Durmuş, Zülfikar. “Kur’an’da Hikmet Kavramı”. Akademik Araştırmalar Dergisi 5/18 (2003), 177-198.
• Erdem, Hüsamettin. “Kur’an’da Hikmet ve Hakîm Kavramları”. Akademide Felsefe Hikmet ve Din. ed. Bayram Ali Çetinkaya. 427-437. Zonguldak: Bülent Ecevit Üniversitesi Yayınları, 2014.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 12 Cilt. Beyrut: y.y., ts.
• Kâdî Abdulcebbâr, İbn Ahmed el‐Esedâbadî. el‐Muğnî. Kahire: el‐Müessesetü’l‐Mısrıyyeti’l‐Âmme, 1965.
• Kâdî Abdulcebbâr. Dinin Temel İlkeleri (el‐Muhtasar fi Usuli’d‐Din). çev. Hulusi Arslan. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Kutluer, İlhan. “Hikmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 17/503-511. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2002.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. çev. Bekir Topaloğlu. ed. Yusuf Şevki Yavuz. 18 cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015-2019.
• Memiş, İbrahim. “Hikmet Kavramı Hakkında Kur’an-ı Kerim ve Hadis-i Şerifler Işığı Altında Bir Analiz. Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlmî Mecmuası 10 (2008), 269-294.
• Nesefî, Ebu’l‐Muîn Meymun b.Muhammed. Bahrul Kelâm. çev. Ramazan Biçer. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2010.
• Oral, Osman. “Mâtürîdî’de Sabır, Şükür ve Hikmet İlişkisi”. Mütefekkir-Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 2/4 (2015), 343-362.
• Oral, Osman. Mâtürîdî’nin Hikmet Anlayışı. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Öğük, Emine. Mâtürîdî’nin Düşünce Sisteminde Şer-Hikmet İlişkisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Önal, Mehmet. “İslam Düşüncesinde Hikmet Kavramları”. FLSF Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi 4 (2007), 113-122.
• Önal, Recep. “Mâtürîdî’nin Hayatı, Eserleri ve Kelam İlmi’ndeki Yeri”. Akademik İncelemeler Dergisi 8/3 (Temmuz 2014), 325-360.
• Özcan, Hanifi. “Mâtürîdî’ye Göre Hikmet Terimi”. İslâmî Araştırmalar 2/6 (1998), 42-46.
• Özervarlı, M. Sait. “Hikmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17/511-514. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Râzi, Fahruddin Muhammed b. Ömer. et-Tefsiru'l-kebîr: mefâtîhu'l-ğayb. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1990.
• Rudolph, Ulrich. “Mâtürîdî’nin İlâhî Hikmet Anlayışı. çev. Ersin Kabakçı - Yunus Öztürk, Hitit Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 17/34 (2018), 777-786.
• Sinanoğlu, Mustafa. “İbadet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/233-235. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Tunç, Cihat. “İslam Dininin Emir ve Yasaklarındaki Hikmetler”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4 (1990), 199-210.
• Yalçın, Ebubekir - Arslan, Hulusi. “Ebu’l-Muîn en-Nesefî’de Hikmet Kavramı ve Kötülük Problemi”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 10/1 (Bahar 2019), 35-55.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 2007.
• Yüksel, Emrullah. “İlâhî Fiillerde Hikmet”. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 8 (1988), 43-76.