Life and Scientific Character of Qāḍī-zāde Mehmed Efendi’s in the View of his Work Risāla-i Mudāfa‘a Which isn't Known -Translation Investigation and Evaluation-

Yıl 2020, Cilt: 8 Sayı: 1, 321 - 350, 30.06.2020

Ali Durmuş

https://doi.org/10.5281/zenodo.3894609

Öz

This article consists of the translation, investigation and evaluation of the book is called Risāla-i Mudāfa‘a that it's written by Qāḍī-zāde Mehmed Efendi (d. 1045/1635) who was a leader of Qāḍī-zādeli's Movement that appeared in the 17th century Ottoman Empire. Risāla-i Mudāfa‘a is a important book that it had not been known so far and it is presented to science world with this study. Informations that were explained in sources related to Qāḍī-zāde’s life and training are limited and repeating, so this book that is a Qāḍī-zāde’s autobiography in a way, have importance because it is removing all questions about his life and training. Risāla-i Mudāfa‘a has consisted of two parts. In the first part is a defending. Therefore, Qāḍī-zāde Mehmed defended himself that he was slandered and defamed by his opponents due to his opinion about Ibn ʽArabī. The second part is chapter that Qāḍī-zāde informed about his life and scientific character and introduced himself detailedly. He remarked his teachers and books that was readed and scrutinized it and books which was written by himself in this part. Scrutinizing of Qāḍī-zāda's scientific life detailedly and discovering of his denominational background in occurrence of his ideas and thoughts is targeted in this assesment with reference to the books that was readed by him.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Ottoman Empire, Qāḍī-zādelis, Qāḍī-zāde Mehmed Efendi, Risāla-i Mudāfa‘a

Kadızâde Mehmed Efendi'nin Bilinmeyen Risalesi Risâle-i Müdâfa‘a Işığında Hayatı ve İlmi Kişiliği -Tercüme Tahkik ve Değerlendirme-

Öz

Bu makale, 17. yüzyıl Osmanlı Devleti'nde ortaya çıkan Kadızâdeliler hareketinin öncüsü olan Kadızâde Mehmed Efendi'nin (öl. 1045/1635) Risâle-i Müdâfa‘a adlı eserinin tercüme, tahkik ve değerlendirmesinden teşekkül etmektedir. Risâle-i Müdâfa‘a şimdiye dek bilinmeyen ve ilk defa bu çalışmamızla bilim dünyasına kazandırılan önemli bir eserdir. Kadızâde'nin hayatı ve eğitimine dair kaynaklarda zikredilen bilgiler kısıtlı ve mükerrer olduğu için, Kadızâde'nin bir nevi otobiyografisi olarak kabul edebileceğimiz bu eser, hayatı ve eğitimine dair birçok şüpheyi gidermesi bakımından oldukça önem arz etmektedir. Risale iki kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısım savunma niteliğindedir. Zira Kadızâde Mehmed Efendi, İbn Arabî ile ilgili görüşleri nedeniyle muhalifleri tarafından kendisine iftira atıldığını ve hakkında karalamalar yapıldığını iddia ederek kendisini müdafaa etmektedir. İkinci bölüm ise, hayatı ve ilmî kişiliği hakkında ayrıntılı bilgi vererek kendini detaylı bir şekilde tanıttığı kısımdır. Müellif bu bölümde hocalarına, okuyup mütalaa ettiği eserlere ve kaleme aldığı bazı risalelere dikkat çekmektedir. Risale hakkında yapılacak değerlendirmede Kadızâde'nin ilmî hayatının genişçe irdelenmesi ve okuduğu eserlerden hareketle görüş ve düşüncelerinin teşekkülünde mezhebî arka planının ortaya çıkarılması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hanefîlik-Mâtürîdilik, Kadızâdeliler, Kadızâde Mehmed Efendi, Risâle-i Müdâfaa, İbnü'l-Arabî

Kaynakça

• Arıkan, Âdem. "Osmanlı'da İbn Teymiyyeciliği Birgivî Üzerinden İhdas Etmenin İmkânı". ed. Osman Demir vd. Osmanlı'da İlm-i Kelâm: Âlimler Eserler Meseleler. 457-521. İstanbul: y.y. 2016.
• Atâî, Nevîzâde Atâullah Efendi. Hadâiku'l-hakâyık. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Bağdatlı, Babanzâde İsmail Paşa. Hediyyetü’l-῾ârifîn ve esmâi’l-müellifîn ve âsâru’l-muṣannifîn. çev. Kilisli Rıfat Bilge. tsh. İbnül Emin Mahmud Kemal İnal ve Avni Aktuç. 2 Cilt. Ankara: MEB Yayınları, 1955.
• Baktır, Mustafa. "İbn Melek". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/175-176. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Baz, İbrahim. Kadızâdeliler Sivasiler Tartışması. Ankara: Otto Yayınları, 2019.
• Benli, Mehmet Sami. "Miftâhu'l-Ulûm". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/20-21. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Bursalı, Mehmed Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri 1299–1915. haz. A. Fikri Yavuz ve İsmail Özen. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, 1333.
• Cerrahoğlu, İsmail. "Gurerü'l-Fevâid ve Dürerü'l-Kalâid". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/205-206. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Çağrıcı, Mustafa. "İhyâü Ulûmi'd-Dîn". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/10-13. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Çavuşoğlu, Semiramis. The Kadizâdeli Movement an Attempt of Seriat-Minded Reform in the Ottoman Empire. New Jersey: Princeton University, Doktora Tezi, 1990.
• Çelebî, Kâtip. Fezleke-i Kâtip Çelebi. 2 Cilt. Toronto: Toronto Üniversitesi Kütüphanesi, ts.
• Çelebî, Kâtip. Keşfü’z-zünûn ‘an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. trc. Rüştü Balcı. 5 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
• Çelebi, Kâtip. Mizânu’l-hak fî ihtiyâri’l-ahakk. haz. Orhan Şaik Gökyay. İstanbul: MEB Basımevi, 1972.
• Deniz, Sebahat. "Kadızâde Mehmed İlmî’nin Sultan IV. Murad için Yazdığı Manzum Duânâmesi”. Dîvân Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 1 (2008), 9-39.
• Diyanet İşleri Başkanlığı Kur'ân-ı Kerîm Meali. Erişim 1 Mayıs 2020. https://kuran.diyanet.gov.tr.
• Durmuş, Ali. Osmanlı'da Dinî Siyasî Bir Yapılanma Olarak Kadızâdeliler Hareketi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Ergin, Refik. İslam Düşüncesinde Zahir-Batın Ayrımı Açısından Kadızâdeliler Örneği. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Fığlalı, Ethem Ruhî. "İbn Sadruddîn eş-Şirvânî ve İtikadî Mezhepler Hakkındaki Türkçe Risalesi". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (1981), 249-276.
• Gökçek, Mehmet Fatih. Behçetî Seyyid İbrahim Efendi Târîh-i sülâle-i Köprülü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Hammer, Joseph Freiherrvon Purgstall. Büyük Osmanlı Tarihi. haz. Erol Kılıç ve Mümin Çevik. 16 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1992.
• Has, Şükrü Selim. "İbrahim Muhammed el-Halebî". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/231-232. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Risâle-i Müdâfa‘a. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 2688/3, 62b-64a.
• Kayapınar, Hüseyin. "Münyetü'l-Musallî". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/32-33. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu῾cemü'l-müellifîn terâcimu muṣannifi'l-kütübi’l-῾arabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, 1957.
• Koca, Ferhat. "Menâru'l-Envâr". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/118. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Naima, Mustafa Efendi. Naima Tarihi. çev. Zuhuri Danışman. 6 Cilt. İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınları, 1969.
• Ocak, Ahmet Yaşar. "XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Dinde Tasfiye (Püritanizm) Teşebbüslerine Bir Bakış: Kadızâdeliler Hareketi”. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi 17-21/1-2 (1979-1983), 208-225.
• Okumuş, Ömer. "Abdurrahman Câmî". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/94-99. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Özek, Ali. "el-Keşşâf". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/329-330. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Özen, Şükrü. "Teftâzânî". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/298-308. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Özen, Şükrü. "Tenkîhu'l-Usûl". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/454-458. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Sakıp, Mustafa Dede. Sefine-i nefîse-i mevleviyan. tsh. Mehmed Arif Paşa. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1866.
• Sinanoğlu, Mustafa. "el-Mevâkıf". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/422-424. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Süreyyâ, Mehmed. Sicill-i Osmânî. sad. Seyit Ali Kahraman, 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Şeyhî, Mehmed Efendi. Vekâyi῾u’l-fuzalâ. ed. Derya Örs. 4 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Uludağ, Süleyman. "Avârifü'l-Maârif". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/109-110. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Uludağ, Süleyman. "er-Risâle". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/122-123. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Uludağ, Süleyman. "Muhammed b. İbrahim el-Kelabâzî". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/192-193. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Uşşâkizâde, İbrâhîm Hasîb Efendi. Zeyl-i şakâik. ed. Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Karesi Meşahiri. haz. Mehmet Sarı ve Ahmet Karaman. Balıkesir: Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı, 1999.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. 4 Cilt. Ankara: TTK Yayınları, 1988.
• Yavuz, Yusuf Şevki. "Akâidü'n-Nesefî". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/217-219. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.