Dini Toplumsal Hareketlerde Kaynak Mobilizasyonu Bağlamında Mubahlaştırma

Yıl 2020, Cilt: 8 Sayı: 2, 859 - 890, 30.12.2020

Abdulhamit Budak

https://doi.org/10.5281/zenodo.4399304

Öz

Kaynak mobilizasyonu teorisi toplumsal hareketleri rasyonel temelli yaklaşımla açıklayan bir teoridir. Bu teoriye göre toplumsal bir hareketin başarıya ulaşması belli kaynakları harekete geçirmesini ve onları elde etmesini gerektirir. Aynı şekilde bireylerin bir toplumsal harekete katılmaları için o hareketin bireyleri maddi ve manevi kaynaklarla tatmin etmesi ve beklentilerini karşılaması gerekir. Bu sebeple bireyler duygusal nedenlerle değil rasyonel temelli güdülenmelerle hareket ederek bir toplumsal harekete katılırlar. Dini toplumsal hareketleri kaynak mobilizasyonu çerçevesinde açıklamak mümkündür. Her ne kadar dini toplumsal hareketlerin temel kaynağı kutsal olsa da hareketin devamı ve başarısı için dünyevi bazı gereksinimlere ihtiyaç duyar. Bu anlamda kaynakların temini ve harekete katılan bireylerin beklentilerinin karşılanması bu tür hareketler içinde zorunluluk arz eder. Dini toplumsal hareketler dinin fonksiyonlarından olan meşrulaştırmayı kullanarak kendilerine kaynak elde edebilirler. Dini hükümlerle yasaklanmış bir eylemin harekete kaynak kazandırmak adına mubahlaştırılarak yapılmasının caiz görülmesi böyle bir meşrulaştırma yöntemidir. İslam tarihinde ortaya çıkan pek çok hareket, bu tür meşrulaştırma metotlarını uygulayarak ideallerini yerine getirme çabası içinde olmuşlardır. Bu bağlamda İslam tarihinin erken dönemlerinde ortaya çıkan Hâricîlerin ve günümüzdeki Fethullahçi Terör Örgütü (FETÖ)’nün mubahlaştırmayı kaynak sağlamada bir yöntem olarak kullandıkları görülmektedir. Bu çalışmada dini hareketlerin mubahlaştırmayı nasıl kaynak olarak kullandıkları bu iki hareket örneklendirilerek ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışmada nitel araştırma desenlerinden doküman analizi yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Dini Toplumsal Hareketler, Kaynak Mobilizasyonu Teorisi, Mubahlaştırma, FETÖ

Permissible as a Resource in Religion Social Movements

Öz

Resource movement must satisfy individuals with material and spiritual resources and meet their expectations for individuals to participate in a social movement. Therefore, individuals participate in a social movement by acting with rational motivations, not emotional reasons. It is possible to explain religious social movements within the framework of resource mobilization. Although the main source of religious social movements is sacred, it needs some worldly needs for the continuation and success of the movement. In this sense, the provision of resources and meeting the expectations of the individuals participating in the movement is a necessity for such movements. Religious social movements can obtain resources for themselves by using legitimation, which is one of the functions of religion. It’s such a legitimation method that an act prohibited by religious provisions making it permissible to give resources to the movement. Many movements that emerged in Islamic history have tried to fulfill their ideals by applying such legitimation methods. In this context, it is seen that the Khārijīs, who emerged in the early stages of Islamic history, and the current Fethullahist Terrorist Organization (FETO) used permissible as a method of providing resources. In this study, it has been tried to show how religious movements use permissible as a source by illustrating these two movements. Document analysis method, one of the qualitative research designs, was used in the study.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Religious Social Movements, Resource Mobilization Theory, Permissible, FETO

Kaynakça

• Ahmed Muhtar Abdulhamid Ömer. Mu ̒cemü’l-lügatil- ̒Arabiyye el-mu ̒âsıra. 4 cilt. Y.y.: Âlemü’l-Kütüb, 2008.
• Akyüz, Niyazi. Dinin Örgütsel İklimi Dini Gruplar. Ankara: Gündüz Yayıncılık, 2007.
• Aydınalp, Halil. “Sosyal Çatışma ve Din”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 19/2 (2010), 187-215.
• Aytaç, Ahmet Murat. Kitlelerin Ruhu. Ankara: Dipnot Yayınları, 2011.
• Bağdadî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l- fırak. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1994.
• Bevernû, Muhammed Sıtkı b. Ahmed b. Muhammed. el-Vecîz fî izâhi kavâidi’l-fıkhi’l-külliyye. Beyrut: er-Risâletü’l-Âlemiyye, 1996.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuku İslamiyye ve Islahatı Fıkhıyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi.
• Bodur, Hüsnü Ezber. “Moonculuk Hareketinin Sosyolojik Analizi”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2003), 13-39.
• Bora, Tanıl. Cereyanlar; Türkiye’de Siyasi İdeolojiler. 3. Baskı. İstanbul: İletişim 20017.
• Bulut, Halil İbrahim. “Dini Şiddetin Fikri Arka Planı Olarak Haricilik ve Günümüze Yansımaları”. Usûl 11 (2009), 41-54.
• Cohen, Jean. “Yeni Teorik Paradigmalar ve Sosyal Hareketler”. Yeni Sosyal Hareketler. ed. Kemal Çayır, 101-120. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2016.
• Çağatay, Neşet – Çubukçu, İbrahim Hakkı. İslam Mezhepleri Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1985.
• Çayır, Kenan. “Toplumsal Sahnenim Yeni Aktörleri, Yeni Sosyal Hareketler, Yeni Sosyal Hareketler, ed. Kenan Çayır, 11-30. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2016.
• Demir, Hilmi. “Radikal/Yıkıcı Kült Gruplar: Kavram ve Teorik Bir Çerçeve”. Değerlendirme Notu. 1-13. Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı, (Şubat 2019). Erişim 10 Aralık 2020. https://www.tepav.org.tr/upload/files/1549855691-6.N201903_Hilmi_Demir.pdf
• DİYKB, Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı. Kendi Dilinden FETÖ Örgütlü Bir Din İstismarı. Ankara: Diyanet İşleri Yayınları, 2017.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. "Mubah". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10 Ağustos 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/mubah
• Ebu Sa ̒de, Muhammed. el-Havâric fî mîzâni’l-fikri’l-İslâmî. Kahire: Y.y., 1998.
• Ebu Zehra, Muhammed. İslam Hukukunda Suç ve Ceza. çev. İbrahim Tüfekçi, 2 Cilt. İstanbul: Kitapevi 1994.
• Ebu Zehra, Muhammed. Mezhepler Tarihi. çev. Sıbgatullah Kaya. İstanbul: Çelik Yayınevi. 2018.
• Edwards, Bob - Gıllham, Patrıck F. “Resource Mobilization Theory”. The Wiley-Blackwell Encyclopedia of Social and Political Movements. ed. David A. Snow vd.. 3/1-6. Oxford: Blackwell Publishing, 2013.
• Edwards, Bob. “Resource Mobilization Theory”. The Blackwell Encyclopedia of Sociology. ed. George Rıtzer. 6/3901-3905. Oxford: Blackwell Publishing, 2009.
• Efe, Adem. Dini Gruplar Sosyolojisi. İstanbul: Dönem Yayınları, 2013.
• Emmarman, Nancy T. “Cemaatler: Yerel, Sosyal ve Dini”. çev. Muzaffer Tan. Din Sosyolojisi. Yaşadığımız Dünya. ed. Peter B. Clarke. 397-423. Ankara: İmge Kitapevi, 2012.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. "Hâricîler". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Ağustos 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/Hâricîler1
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbadiyye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1968.
• Melike Gallenkuş - Mustafa Hatipoğlu, “Gülen'in sohbetlerindeki darbe şifresi”. Anadolu Ajansı. Erişim 28 Nisan 2019. https://www.aa.com.tr/
• Gazzâli, Ebû Hâmid. el-Mustasfâ. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1997.
• Gülener, Serdar - Öztürk, S. Hüseyin. İtiraflarda FETÖ’nün Devlete Sızması (Askeriye, Mülkiye, Adliye). İstanbul: SETA Yayınları, 2018.
• Gerçek Hayat Dergisi. “FETÖ, Özel Sayı” 1 (4 Mayıs-31 Aralık 2020).
• Günay, Ünver. Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Habertürk. “Eski MHP'li yöneticilere yönelik kaset kumpası şüphelisinin kardeşinden Fetö itirafı”. Erişim 1 Ekim 2017. https://www.haberturk.com/
• Hannigan, John A. “Toplumsal Hareket Teorisi ve Din Sosyolojisi: Yeni Bir Senteze Doğru”. çev. Cemile Zehra Köroğlu. Toplum Bilimleri. (Ocak - Haziran 2012), 241-266.
• Haurani, Albert. Arap Halkları Tarihi. çev. Yavuz Alagon, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.
• Karaman, Hayrettin. Mukayeseli İslam Hukuku. 3 Cilt. İstanbul: Nesil Yayınları 1991.
• Karadavî, Yusuf. el-Helâlü ve’l-harâmu fi’l-İslâm. Beyrut: y.y., 1985.
• Le Bon, Gustave. Kitleler Psikolojisi. çev. Hasan İlhan. İstanbul: Sayfa Yayınları, 2013.
• Machıavelli, Niccolo. Hükümdar. çev. Necdet Adabağ, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• Meclis Araştırması Komisyonu (MAK), Fethullahçı Terör Örgütünün (FETÖ/PDY) 15 Temmuz 2016 Tarihli Darbe Girişimi ile Bu Terör Örgütünün Faaliyetlerinin Tüm Yönleriyle Araştırılarak Alınması Gereken Önlemlerin Belirlenmesi Amacıyla Kurulan Meclis Araştırması Komisyonu Raporu. Ankara: TBMM 2017. http://altinoz.com.tr/wpcontent/uploads/2017/05/Rapor_26.05.pdf
• Marshall, Gordon. Sosyoloji Sözlüğü. çev. O. Akınhay vd. Ankara: Bilim Sanat Yayınları, 2005.
• McAdam, Doug. vd. “Social Movements”. Handbook of Sociology. ed. Neil J. Smelser. 695-736. Newbury Park: Sage Publications, 1988.
• McCarthy, John D. – Zald, Mayer N. “Resource Mobilization and Social Movements: A Partical Theory”. American Journal of Sociology 82/6 (May 1977), 1212- 1241.
• Melucci, Alberto. “Çağdaş Hareketlerin Sembolik Meydan Okuması”. Yeni Sosyal Hareketler. ed. Kenan Çayır. 75-100. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2016.
• Offe, Claus. “Yeni Toplumsal Hareketler: Kurumsal politikanın Sınırlarının Zorlanması”, Yeni Sosyal Hareketler, 47-73. ed. Kemal Çayır. İstanbul: Kaknüs Yayınları 2016.
• Okumuş, Ejder. Toplumsal Değişme ve Din. İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.
• Okumuş, Ejder. Din ve Toplumsal Çatışma. İstanbul: İnsan Yayınları, 2017.
• Okumuş, Ejder. Dinin Meşrulaştırma Gücü. İstanbul: Ark Kitaplan, Özgü Yayıncılık, 2005.
• Öz, Mustafa. "İsti‘râz". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 25 Ağustos 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/istiraz--Hâricîler
• Öz, Mustafa. "Kaade". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 25 Ağustos 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/kaade
• Polat, Murat. “İslam Hukukunda Cevaz ve Mubah Kavramları”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8/2 (2015), 53-72.
• Schaefer, Rıchard T.. Sosyoloji. çev. ed. Simten Coşar. Ankara: Palme Yay, 2013.
• Subaşı, Necdet. Din Sosyolojisi. İstanbul: Dem Yayınları, 2014.
• Şâtıbî, Ebû İshâk. el-Muvâfakât. çev. Mehmet Erdoğan. 4 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1990.
• Şehristani, Muhammed. Milel ve Nihal. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Taberî, Abdülkâdir b. Muhammed. Târîhu’t-Taberî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Tolan, Barlas. Toplum Bilimlerine Giriş. Ankara: Savaş Yayınları 1983.
• Turan, Ahmet. İslam Mezhepleri Tarihi. Samsun: 1993.
• Uysal, Ahmet. “Toplumsal Hareketler ve Din”. Tezkire (Ocak/Haziran 2007), 151-167.
• Uysal, Ahmet. “Toplumsal Hareketler İçin Kaynak Yaratma ve Kullanma Stratejileri”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 10/2 (2009), 217-238.
• Uysal, Ahmet. Toplumsal Hareketler Sosyolojisi. İstanbul: Tezkire Yayıncılık, 2016.
• Uzun, Cem Duran. vd. İddianamelerde 15 Temmuz Darbe Girişimi ve FETÖ. İstanbul: Seta Yayınları, 2017.
• Ünal, Ali, Geçmişten Geleceğe Köprü Fethullah Gülen. İstanbul: Işık Yayınları, 2006.
• Vehbe Zuhayli. İslam Fıkhı Ansiklopedisi. çev. Ahmet Efe, Beşir Eryarsoy vd. 10 Cilt. İstanbul: Risale Yayınları, 1994.
• Vergin, Nur. Din, Toplum ve Siyasal Sistem. İstanbul: Bağlam Yayınları, 2000.
• Wach, Joachim. Din Sosyolojisi. çev. Ünver Günay. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları İstanbul 1995.
• Williams, Rhys H. “Kamu Alanındaki Dini Sosyal Hareketler”. Din Sosyolojisi El Kitabı. çev. Husamettin Arslan. ed. Michele Dillon. 455-479. İstanbul: Paradigma Yayıncılık 2014.
• Yavuz, Hakan. “Neo Nurcular: Gülen Hareketi”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce; İslamcılık. 295-307. ed. Tanıl Bora vd.. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Yazar, Başak Akbulut - Can, Muhammed Enes. “Sahte sağlık raporlarıyla 'Askeri öğrenci olamaz' raporu veren FETÖ'cü tabiplere dava.”. Anadolu Ajansı. Erişim 23 Kasım 2020. https://www.aa.com.tr/
• Yiğit, İsmail. "Sıffîn Savaşı". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Ağustos 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/siffin-savasi 1