İslam Medeniyetinde Matematiğin İşlevselliği: İlm-i Ferâiz Örneği

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 2, 555 - 582, 30.12.2021

Halime Mücella Demirhan Çavuşoğlu

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1010306

Cited By: 1

Öz

İslam medeniyetinde matematik biliminin ne denli önemli olduğu, İslam bilim tarihçilerinin çalışmaları ile gün yüzüne çıkarılmıştır. Müslümanların bilimsel çabalarının arkasında yatan sebepleri araştırmak ve eğer varsa bu sebeplerin İslam dininin vecibeleri ile olan ilişkisini ortaya koymak ise başka bir çalışmanın ürünü olacaktır. Sözünü ettiğimiz çalışma tıpkı bilim tarihi araştırmaları gibi disiplinlerarası nitelikte olup ancak İslamî ilimlerin alan uzmanları ile bilim tarihçilerinin ortak gayretleri sonucunda gerçekleşebilir. Bu anlamda araştırmamız ülkemizde konu ile ilgili yapılacak yeni araştırmalar için bir başlangıç niteliği taşımaktadır. İslamî ilimlerin matematik bilimleri ile ilişkisini ortaya koymak, araç olarak hem İslamî ilimleri hem de matematik bilimlerini ilgilendirdiği gibi ortaya koyduğu sonuç itibari ile de yine her iki alanın araştırmacılarına da kaynaklık edecek ve günümüz Müslümanlarının bilimsel bir tutum geliştirmesinde yol gösterici olacaktır.
Araştırmamızda, İslâmi ilimlerin bir dalı olan Ferâiz ilminin, matematik bilimi ile ilişkisine dikkat çekilmiştir. Çalışmamızda dünya üzerinde bilinen ilk cebir kitabının sahibi Hârizmî’den başlayarak İslamî dönem matematik kitaplarının muhteviyatında ferâiz ilminin yeri vurgulanmıştır. Osmanlı öncesi İslamî dönem kaynakları hakkında konu ile ilgili yapılmış çalışmaların varlığına binaen araştırmamız İslam medeniyetinin bilim kültürünü devralan Osmanlılar genelinde özelleştirilmiştir. Araştırmamızda, özellikle Osmanlı klasik döneminde yazılmış veya kullanılmış matematik kitaplarında ferâiz problemleri örneklendirilmiştir.
Çalışmamız metin analizine dayanan nitel bir araştırmadır. Çalışma boyunca genel olarak betimsel araştırma tekniği kullanılmış olup bu tekniğin bir alt yöntemi olan örnek olay araştırmasından faydalanılmıştır. Çalışmanın örneklem alanı hedef temaya uygun olacak şekilde seçilmiş ve mümkün olabildiğince geniş tutulmaya gayret edilmiştir. İslâmi dönemin önemli hesap-cebir kitapları, Osmanlı medreselerinde çoğunlukla okunan hesap-cebir kitapları ve Osmanlı topraklarında yazılmış klasik dönem Türkçe hesap kitapları bu çalışmanın örneklem alanını oluşturmaktadır. Araştırma boyunca ilgili birincil kaynaklar ve bu kaynaklara ilişkin yapılmış çalışmaları içeren ikincil kaynaklar kullanılmıştır.
Araştırma sonucunda, ferâiz ilminin İslam medeniyetinde matematik biliminin gelişiminde son derece etkili bir kavram olduğu ortaya konmuştur. Araştırmada, İslâmi dönemin önemli hesap ve cebir kitaplarının yazılımında ‘ferâiz hesaplamalarında kolaylık sağlamak’ amacının yaygın olarak benimsendiği belirtilmiştir. Sözü edilen davranışın Osmanlı öncesi İslam medeniyetinde olduğu gibi Osmanlı topraklarında da uygulandığı yine bu çalışma ile ifade edilmiştir. Bu bağlamda, araştırmanın devamında Osmanlı medreselerinde sıklıkla okunduğu bilinen matematik kitaplarında ferâiz problemlerinin varlığına dikkat çekilmiştir. Çalışmanın son bölümünde ise Osmanlı topraklarında yazılan Türkçe hesap kitaplarında ferâiz bahsinin devamına değinilerek oluşturulmaya çalışılan Türkçe bilim kültürü içerisinde İslamî dönem bilim geleneğinin etkisinden söz edilmiştir.
Araştırmanın konusu ve ulaştığı sonuçlar ülkemiz bilim tarihi çalışmalarında bir ilktir. Bu araştırma ile birlikte İslamî ilimler-fıkıh ile matematik bilimleri ilişkisinin gerek bilim tarihi araştırmacıları gerekse İslamî ilimler alan uzmanları tarafından ‘üzerinde çalışılmaya değer bir alan’ olarak fark edileceği düşünülmektedir. Konu ile ilgili yapılacak yeni ve kapsamlı araştırmaların bilim tarihimizle ilgili hala aydınlatılmayı bekleyen pek çok soruya ışık tutacağı muhakkaktır. Bununla birlikte yapılması ümit edilen yeni çalışmaların, Müslüman toplumun çoktandır ihtiyaç duyulan şekilde kendi kadîm geleneği ile uyumlu bilim faaliyetleri geliştirmesi hususunda faydalı olacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Bilim Tarihi, İslam Medeniyetinde Bilim, İslam Medeniyetinde Matematik, İslamî İlimler-Matematik İlişkisi, Ferâiz Problemleri

The Functionality of Mathematics in Islamic Civilization: The Example of ʿIlm al-Farāʾiḍ

Öz

The importance of the science of mathematics in Islamic civilization has been brought to light by the studies of Islamic science historians. Investigating the reasons behind the scientific efforts of Muslims and revealing the connections between these reasons and the obligations of the Islam religion, if any, will be the output of another study. The study we refer to here is interdisciplinary, just like research on the history of science, and can only be accomplished through the joint efforts of the field experts of Islamic sciences and science historians. In this aspect, our research serves as a starting point for new studies on this subject in our country. Revealing the relationship between Islamic sciences and mathematical sciences not only concerns Islamic sciences and mathematical sciences as a tool but will also serve as a source for researchers in both fields and provide guidance to today's Muslims for developing a scientific attitude.
Our study draws attention to the connection between the ʿIlm al-Farāʾiḍ, a branch of Islamic sciences, and the science of mathematics. Our study points out the place of farāʾiḍ science in the content of Islamic period mathematics books, starting with Hārizmī, the owner of the first algebra book known in the world. Based on the existence of studies conducted on pre-Ottoman Islamic period sources, our study focused on the context of the Ottomans, who took over the scientific culture of Islamic civilization. In our study, farāʾiḍ problems were exemplified in mathematics books written or used, especially in the classical Ottoman period.
Our study is a qualitative research based on text analysis. A descriptive research technique was used in the general sense, and a case study as a sub-method of this technique was used throughout the study. The study's sample area was chosen in line with the target theme, and it was tried to be as wide as possible. Important calculus-algebra books of the Islamic period, calculus-algebra books studies in Ottoman madrasahs, and classical Turkish calculus books written in Ottoman lands constitute the sample area of this study. Primary sources and studies and secondary sources, including related studies on these sources, were used throughout the research.
The research, as a result, revealed that the science of farāʾiḍ is a highly effective concept in developing the science of mathematics in Islamic civilization. The research stated that the aim of 'facilitating the calculations of farāʾiḍ was widely adopted in the software of the important calculus and algebra books of the Islamic period. It is also expressed in this study that the behavior mentioned above was practiced in the Ottoman lands as well as in the pre-Ottoman Islamic civilization. In this context, the continuation of the research drew attention to the existence of farāʾiḍ problems in the mathematics books known to be frequently studied in Ottoman madrasahs. The last part of the study mentions the effect of the Islamic period science tradition in the Turkish science culture, which is tried to be created, referring to the continuation of the farāʾiḍ subject in the Turkish algebra books written in the Ottoman lands.
This research is a first in our country's science history regarding its subject and the results achieved. This research is thought to make both science history researchers and experts of Islamic scientists recognize the relationship between Islamic sciences-fiqh and mathematical sciences as 'worth studying.' New and comprehensive research on the subject will undoubtedly shed light on many questions still waiting to be clarified about our history of science. It is also thought that the new studies will benefit Muslim society to develop scientific activities in line with its ancient tradition, as long-awaited.

Anahtar Kelimeler

History of Science, Sciences in Islamic Civilization, Mathematics in Islamic Civilization, Islamic Sciences - Mathematics Relationship, Farāʾiḍ Problems

Kaynakça

• Abbas, Ahnaf. Kitab Al and Wasaya Bil-Judhur, (The Book of Legacies by Roots) and the Works of Abū Kāmil Shuja’a Bin Aslem. Cambridge: Harvard University, Harvard Extension School. Yüksek Lisans Tezi, 2019. https://nrs.harvard.edu/URN-3:HUL.INSTREPOS:37365387
• Aslan, Hamza Bali b. Misbâhü’l-künûz. Ankara: Milli Kütüphane, A. 2947, 1b-90b.
• Aydın, Cengiz. “Ebû Kâmil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/172-174. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bardakoğlu, Ali. “Ferâiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/362-363. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Baga, Elif. Osmanlı Klasik Döneminde Cebir. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Berki, Ali Himmet. İslam Hukukunda Ferâiz ve İntikal. sad. İrfan Yücel. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1985.
• Bilmen, Ömer Nasûhi. Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 3. Basım, 1969.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Aklının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Cebbar, Ahmed. İslam Bilim Tarihi. çev. Lütfi Fevzi Topaçoğlu. İstanbul: Küre Yayınları, 2018.
• Çelebi, Kâtip. Mîzânu’l-hak fî İhtiyâri’l-Ehak. sad. Mustafa Kara. İstanbul: Marifet Yayınları, 1981.
• Çetintaş, İbrahim. Saçaklızâde ve İlimlerin sınıflandırılması. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Fazlıoğlu, İhsan. İbn el-Havvam (ö.724/1324) ve eseri el-Fevâ‘id el-Bahâiyye fî el-Kâvâ‘id el-Hisâbiyye, Tenkitli Metin ve Tarihi Değerlendirme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Fazlıoğlu, İhsan. “İrşâdu’t-tullâb ilâ ’ilmi’l-hisâb [Hesap Biliminde Öğrencilere Kılavuz]”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 13 (2002), 315-340.
• Hârizmî, Muhammed b. Ahmed. Mefâtihu’l-ulûm. çev. Aygün Akyol-İclâl Arslan. Ankara: Elis Yayınları, 1. Baskı, 2019.
• Hacı Atmaca, Muhyiddin Muhammed. Mecmâ‘ü’l-kavâid. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Köprülü, 3/341. 1b-243a.
• Halil, Sadi b. Miftâhü’l-müşkilat. Ankara: Milli Kütüphane, FB. 130/1. 1b-209a.
• Khwârizma. Algebra. çev. F. Rosen’s Translation, Footnotes and Refences by F. Rosen as enriched by Melek Dosay. Pakistan: Pakistan Hıjra Council, 1989.
• İbn-i Haldûn. Mukaddime. çev. Halil Kendir. 2 Cilt. İstanbul: Yeni Şafak Yayınları, 2004.
• İbn-ü Nedim. “Altıncı Makâle Fıkıh ve Fakîhler Hakkındadır”. çev. Mehmet Yolcu. Fihrist. ed. Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2017.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin (ed.). Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: IRCICA Yayınları, 1999.
• İzgi, Cevat. Osmanlı Medreselerinde İlim. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-zunûn. çev. Rüştü Balcı. 5 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2017.
• Kahraman, Abdullah (ed.) İhvân-ı Safâ Risâleleri. çev. Ömer Bozkurt. 5 Cilt. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Kur‘ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altıntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Küçüker, Metehan. XV. Yüzyıl Osmanlı Devleti Muhasebe Uygulamalarında Yaşanan Gelişmeler: Muhyeddin Muhammed'in Mecma'ü'l-kavâ'id adlı eseri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, İşletme Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Nasûh, Matrakçı. Umdetü’l-hisâb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1987. 1b-178b.
• Oğuz, Zeynep Tuba. Ondalık Kesirlerin Osmanlı Muhasebe Matematiği Eserlerindeki Yeri (15-17. Yüzyıl) Câmi‘u’l-Hisâb Örneği. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Özçelik, Sezay. Muhyeddin Muhammed'in Mecma'ü'l-Kava'id adlı eseri (Giriş-inceleme-metin-sözlük). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Özkan, Hatice Kübra. Selahaddin Musa ve “Al-Risâlat al-Salahiyya fî Kâvâ‘id Hisâbiyya” Adlı Matematik Eserinin Tahkîk Tercüme ve Değerlendirilmesi. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Sayılı, Aydın. “Hârizmî İle Abdülhamîd İbn Türk Ve Orta Asya’nın Bilim Ve Kültür Tarihindeki Yeri”. çev. Melek Dosay Gökdoğan. Erdem Dergisi 7/19 (Ocak 1991), 103-214.
• Seydişehrî, Mahmut Esad. Ferâidü’l-Ferâiz. Dersaadet: Selânik Matbaası, 1326.
• Şirvânî, Mehmed Emin. el-Fevâidü’l-hâkâniyye. çev. Osman Bayder. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi. Mevzuatü’l-ulûm. sad. Mümin Çevik. 2 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 2011.
• Tunca, Abdullah. İslam Miras Hukuku ve Felsefesi. İstanbul: Kişi Yayını 1995.