İbn Âşûr’un et-Tahrîr ve et-Tenvîr Adlı Tefsirine göre Zâriyât Suresi’nde Sözdizimi Oluşturan Araçlar Metin ve Dilbilim Açısından Bir Araştırma

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 1, 323 - 355, 30.06.2022

Mohamed Abdelhalim Uthman Ahmed

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1058791

Öz

BMetin sözdizimi incelemeleri, bir metnin veya söylemin dilsel yapısının kapsamlı bir şekilde tanımlanabileceği, metinsel yapıların ve metinsel iletişim biçimlerinin dilbilim çerçevesinde incelendiği modern bir eğilimdir. Metinsel tutarlılık, modern çağda Arap dilbilimcilerinden büyük ilgi görmüştür. Metinsel tutarlılık, metin standartlarından biridir. Ve bir yandan metnin iç öğelerini, diğer yandan metin ve çevresindekini birbirine bağlamaya katkıda bulunan, biçimsel ve anlamsal ilişkiler veya araçlar anlamına gelir. Aynı zamanda şiir ve nesirde, bir metnin diğerinin yerini alamayacak şekilde tutarlı bir bütün olmasını sağlayan önemli bir özelliktir. Kur'an-ı Kerim, mucizevi bir kitaptır. Bu Kitab'ın mucizevi yönleri, bir araştırmacının bunları açıklayamayacağı veya bir grup araştırmacı tarafından tanıtılamayacak kadar büyüktür. Ve metinsel tutarlılık özelliği bu büyük kitabın sırlarından biridir.
Metinsel tutarlılık, çok değerli bilim adamları tarafından vurgulanan en önemli metinsel kriterdir; çünkü metnin yapısıyla ilgili en önemli ölçüttür. Bu, bir metnin bölümleri ile dilbilgisel ve sözlüksel ilişkilere yansıyan sözel öğeleri arasındaki tutarlılıktır. Metinsel tutarlılık metnin bu bileşenlerini birbirine bağlayan dilsel araçlara bakar ve bu dilsel araçların kendisine sağladığı anlam örgüleri çerçevesinde yorumunu arar. Metnin yapısına katkıda bulunan ve onu diğer rastgele cümle gruplarından kesin çizgilerle ayıran sözel yapı ve biçimsel unsurlarla doğrudan alakalı bulunmaktadır.
Bu araştırma, Tahir İbn Âşûr’a ait et-Tahrîr ve't-Tenvîr İsimli tefsir göz önünde bulundurularak zâriyât sûresinde mevcut olan metinsel tutarlılık araçlarını, geçmişin mirasını koruyup, modern dil teorilerinden ve verilerinden de yararlanmayı amaçlayarak ortaya koymayı amaçlamaktadır. Araştırma metin tabanlı bir yaklaşım takip etmiştir. Bu yaklaşım, betimleyici ve analitik bakış açısı gibi diğer yaklaşımların yardımıyla dilsel metne tutarlı bir bütün olarak bakan bir ele alış biçimidir. Ayrıca, Arapça metin teorisi yapısında bir yapı taşı olarak Kur'an-ı Kerim ile ilgili metinsel bir çalışma sunmayı amaçlamaktadır. Araştırma, betimleyici yaklaşım ve analitik yaklaşım gibi diğer yaklaşımların yardımıyla dilsel metne tutarlı bir bütün olarak bakan bir yaklaşım olan metne yönelik bir yaklaşım izlemiştir. Araştırmada, aşağıdakiler de dâhil olmak üzere bir dizi sonuca ulaşılmıştır:
Sözdizimsel bağdaşıklık araçları, bir yandan metin yapısı, bağlaç ve bağdaşıklığın sağlanmasına katkı sağlarken, diğer yandan da sûrenin ana konusuna odaklanarak Zâriyat Suresi'ndeki anlamsal işlevin bütünleşmesine katkıda bulunmuştur. Bu araçlar şunları içerir:
1. Zamirler ism-i işaretler ve ism-i mevsuller vasıtasıyla yapılan referanslar en az kelimeyle en çok manayı ifade etmeyi sağlamanın yanı sıra cümleyi oluşturan öğelerin birbirleriyle olan bağlantılarını da sağlarlar.
2. Bu sure-i celîlede, kelime ve cümlelerin güçlü bir şekilde bağlanmasına katkıda bulunan bağlaçların kullanımı bağlama göre değişiklik arz etmektedir. Mesela İbrahim (A.S)'ın misafiri anlatılırken “fâ” atıf harfi olayların peşi sıra gelişini ve gerçekleşme hızını ifade etmek amacıyla kullanılmıştır. “vâv” atıf harfi ise geçmiş kavimlerden olan, durumu anlatılırken bazı kelime ve cümlelerin hazfedilmesinin bir aracı olarak kullanılırmıştır.
3. Kur'an-ı Kerim'in metinsel yapısına uymayan, dikkat çekmeye ve dinleyicinin dağılmasına yol açan uzatmanın önlenmesine katkı sağlayan Zariyat suresindeki isim, fiil, harf ve cümlenin silinmesine değinilmiştir Ayrıca okuyucuyu, her şeye kadir olan Allah'ın birliğini önceki ulusların başlarına gelen felaketleri ve yeniden dirilişin delillerini kavramaya odaklar.
Bu araştırma, metne, özellikle Kur'an metnine kapsamlı bir bakış açısıyla bakan uygulamalı bir araştırma olarak kabul edilmektedir. Zira Kur'an'ın Kerim'in tamamı birbirini açıklayan tek bir metindir. Ve bu Yüce Kitabın başlangıcı sonuna, sonu da başlangıcına bağlıdır. Bu durum bize, açık anlamları, tutarlı kelimeleri ve tutarlı düşünceleri olan, öğeleri arasında uyumsuzluk olmayan tek bir cümlenin önünde olduğumuzu hissettirir.
u araştırma, klasik Arap dil mirasından bize aktarılan bilgileri koruyarak, Zâriyât Suresi’ndeki sözdizimsel yapının, bu suredeki metinsel ve anlamsal tutarlılığı sağlayan araçlarını ortaya çıkarmak amacıyla, modern dil verileri ve teorilerinden yararlanmayı amaçlamaktadır. Araştırma, bu sûredeki sözdizimsel yapının: ihâle, atıf, hazf ve bu araçların metinsel süreçteki rolünü ortaya koymaktadır. Bu araştırma, başta Kur’ân metni olmak üzere metinleri kapsamlı bir şekilde inceleyen uygulamalı bir araştırma olarak kabul edilmektedir. Zira Kur’ân ayetleri birbirini açıklayan bütünsel bir metindir. Kur’ân’ın başı sonuyla, sonu başıyla, yani bütün ayetleri birbiriyle bağlantılıdır. Şöyle ki Kur’ân okurken okuyucu kendisini manaları anlaşılır, kelimeleri ve düşünceleri tutarlı, kendisini oluşturan unsurlar arasında çelişki olmayan tek parça bir metni okur gibi hisseder.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Edebiyatı, Sözdizimsel Bağdaşıklık, Metinbilimsel Bağdaşıklık, Metinbilim Araştırmaları, Zâriyât Suresi

وسائل السبك في سورة الذاريات دراسة نحوية نصية في ضوء تفسير "التحرير والتنوير" لابن عاشور

Öz

: نحو النّص هو اتجاه حديث في الدرس اللغوي، يهتم بدراسة الأبنية النَّصية، وأشكال التواصل النصي، فمن خلاله يمكن وصف التركيب اللغوي للنص أو الخطاب وصفًا شاملاً، وقد نال التماسك النصي اهتمامًا كبيًرا من علماء اللغة العربية في العصر الحديث، لأنه أحد المعايير النصية المهمة، ويُقصد به العلاقات أو الأدوات الشكلية والدلالية، التي تسهم في الربط بين عناصر النص الداخلية من ناحية وبين النص والبيئة المحيطة من ناحية أخرى، كما أنه سمة بارزة من سمات النص العربي شعرًا ونثرًا، بل سمة بارزة رئيسة تجعل من النص كُلًّا متماسكًا لا تصح أن تحل إحدى جمله محل جملة أخرى، والقرآن الكريم كتاب معجز، ووجوه إعجازه أكبر من أن يبينها باحث أو تنهض بها جماعة من الباحثين، وتُعدّ سمة التماسك النصي شيئًا من أسرار هذا الكتاب العظيم.
والسبك أهم المعايير النصية التي نصّ عليها أرباب الفن فهو أكثر المعايير اتصالًا ببنية النص؛ فهو ذلك التماسك بين أجزاء النص وعناصره اللفظية المتمثلة في العلاقات النحوية والمعجمية، ويقوم بالبحث عن الوسائل اللغوية التي تصل بين تلك العناصر المكونة للنص والبحث عن تفسيرها، فهو يختص بالبنية اللفظية، والعناصر الشكلية، التي تُسهم في بناء النص وتكوينه، وتميز بينه وبين المجموعات العشوائية من الجمل.
يهدف هذا البحث إلى الإفادة من النظريات والمعطيات اللسانية الحديثة مع الحفاظ على ما ورثناه من المنجزات التراثية العربية الأصيلة؛ لمحاولة الكشف عن وسائل السبك النحوي في سورة الذاريات في ضوء تفسير التحرير والتنوير للطاهر بن عاشور والتي أدت إلى هذا التماسك النصي والدلالي في السورة الكريمة، كما يهدف إلى تقديم دراسة نصية تتعلق بالقرآن الكريم، تكون لبنة في صرح النظرية النصية العربية.
وقد تناول البحث معايير السبك النحوي في السورة الكريمة: فقد اشتمل على مقدمة وتمهيد، ثم ثلاثة مباحث تتناول الإحالة، والعطف، والحذف، وبيان دور هذه الأدوات في العملية النصية.
وقد اتبع البحث منهج نحو النص، وهو منهج ينظر إلى النص اللغوي بوصفه كلًا متماسكًا، مع الاستعانة بمناهج أخرى، كالمنهج الوصفي، والمنهج التحليلي.
وقد توصل البحث إلى نتائج منها:
ساهمت وسائل السبك النحوي في سبك بنية النص وربطه وتماسكه من ناحية ومن ناحية أخرى ساهمت في توحيد الوظيفة الدلالية في سورة الذاريات في التركيز على الموضوع الرئيس للسورة، ومن هذه الوسائل:
1. الإحالة المقالية والإحالة المقامية من خلال الضمائر وأسماء الإشارة والأسماء الموصولة؛ حيث تؤدي إلى صياغة أكبر قدر من المعلومات بأقل قدر من الكلمات.
2. العطف الذي ساهم في ربط المفردات والجمل ربطًا قويًا، فقد تنوع استخدام حروف العطف حسب السياق؛ فقد استخدمت الفاء في موضع تتابع الأحداث وسرعتها في قصة ضيف إبراهيم عليه السلام، والواو في عطف أخبار الأمم السابقة. كما كان العطف سببًا من أسباب الحذف؛ فقد أدى وجود حرف العطف إلى حذف بعض الكلمات أو الجمل، الأمر الذي أدى إلى ربط النص ربطًا محكمًا.
3. الحذف: فقد ورد حذف الاسم والفعل والحرف والجملة في السورة الكريمة، مما ساهم في لفت الانتباه ومنع الإطالة المؤدية إلى تشتت المتلقي، الأمر الذي لا يتوافق مع البنية النصية للقرآن الكريم، ويجعل القارئ مركزًا على إثبات البعث ودلائل وحدانية الله – عز وجل – ومصير الأمم السابقة.
ويُعدُّ هذا البحث بحثًا تطبيقيًّا ينظر إلى النص ولاسيما النص القرآني نظرة شاملة، فالقرآن كله نص واحد يفسر بعضه بعضًا، ويرتبط أوله بآخره، وآخره بأوله، فكل آياته يتصل بعضها ببعض، مما يجعلنا نشعر وكأننا أمام جملة واحدة، واضحة المعاني متماسكة الألفاظ متلاحمة الفِكر، لا تنافُر بين عناصرها.

Anahtar Kelimeler

دراسة نصية, السبك النحوي, السبك النصي, اللسانيات الحديثة, اللغة العربية وآدابها

The Means of Cohesion in Sūrāt al-Dhāriyāt a Textual Syntactical Study in light of Tafsīr al-Tahrīr wa'l-Tanwīr by Ibn Ashur

Öz

Text syntax is a modern approach in linguistic studies that is concerned with the study of textual structures and forms of textual communication. Through this approach, the linguistic structure of a text or discourse can be described comprehensively. In the modern age, textual coherence has been an area of great interest to scholars of Arabic; as it is one of the important textual criteria. It refers to the formal and semantic relations or tools that contribute to linking the internal elements of a text on the one hand and the text and the surrounding environment on the other hand. It is also a prominent feature of the Arabic text; be it poetry or prose. Rather, it is a major prominent feature that makes the text coherent in its entirety where one sentence cannot replace another one. The Holy Qur’an is a miraculous book, and the aspects of its miraculousness are too great for a researcher or a group of researchers to explain. The textual coherence is one of the secrets of this great book.
Cohesion is the most important textual criterion stressed by sterling scholars; as it is the most relevant criterion related to the structure of the text. It is that coherence between the parts of a text and its verbal elements reflected in grammatical and lexical relations. It looks into the linguistic means that connect those components of the text and searches for its interpretation. It is related to the verbal structure and formal elements that contribute to the structure of the text and distinguishes it from other random groups of sentences.
This research aims to benefit from modern linguistic theories and literature while preserving the genuine Arabic heritage achievements we have inherited. It is an attempt to reveal the means of syntactic cohesion in Surat A-Dhariyat, in light of Tafsīr al-Tahrīr wa'l-Tanwīr by Ibn Ashur which led to this textual and semantic coherence in the noble Surah. It is also aimed at introducing Quran-oriented textual study as a contribution to the Arabic textual theory.
The research adopted a text syntax approach that deals with the linguistic text as coherent discourse, in addition to using other approaches such as the descriptive approach and the analytical approach.
The research reached a number of conclusions, including:
The means of syntactic cohesion contributed to the cohesion of the text structure, conjunction and coherence on the one hand, and on the other hand, they contributed to unifying the semantic function in Surat Al-Dhariyat in focusing on the main topic of the surah. These means include:
1. The article reference, situational reference, through pronouns, demonstrative pronouns and relative pronouns; as they express the maximum amount of information with the minimum number of words.
2. Conjunction contributed to strongly linking vocabulary and sentences. The use of conjunctions varied according to the context. It used the “fa” (then) article when expressing the sequence and quick pace of events in the story of the guests of Abraham (May Allah be pleased with him), and the “waw” (and) article to conjugate the news of the previous nations. In addition, the conjunction was a reason for ellipsis. The existence of a conjunction article resulted in the deletion of some words or sentences, in a way that led to the reliable correlation of the text.
3. Ellipsis: The ellipsis of noun, verb, letter and sentence occurred in the noble surah. So, it contributed to attracting attention and preventing the prolongation that leads to the distraction of the recipient, which does not correspond to the textual structure of the Holy Qur’an, and makes the reader focused on proving the resurrection and the evidence of the oneness of God - the Almighty - and the fate of previous nations.
This research is considered an applied piece of research that looks into texts; especially the Qur’anic text, comprehensively. The Qur’an in its entirety is one text whose parts explain each other; its beginning is linked to its end and its end is linked to its beginning; ie all its verses are linked to each other. As a result, we feel like it is a crystal clear sentence consisting of coherent words and conveying coherent ideas, without contradiction between its components.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Literature, Modern Linguistics, Textual Coherence, Textual Study, Sūrat al-Dhāriyāt

Kaynakça

• ‘Abdurrahim Mennâ‘, ‘Adil ‘Ali. Suretu Hud dırâsetun fî ḍavi naḥvu’n-naṣṣ. el-Ḳāhira: Câmi‘atu’l-Ḳāhira, 2009.
• ‘Afîfî, Aḥmed. el-İḥâletu fî naḥvî’n-naṣ. el-Ḳāhira: Dâru Kütübin ‘Arabiyyetin, ts.
• ‘Afîfî, Aḥmed. Naḥvu’n-nâs: itticâhun cedîdun fî’d-dersi en-naḥvî. el-Ḳāhira: Mektebetu Zehrâi’ş-Şarḳ, 2001.
• ‘Askerî, Ebû Hilâl el-Ḥasen b. Abdillâh b. Sehl. eṣ-Ṣınâ‘ateyn. thk. Ali Muḥammed el-Becâvî ve Muḥammed Ebu’l-Faḍl. Beyrût: Mektebetu’l-‘Aṣriyye, 2. Basım, 1419.
• İbâde, Muḥammed İbrahim. Mu‘cem muṣṭalaḥâti’n-naḥv ve’ṣ-ṣarfi ve’l-‘arûḍi ve’l-ḳâfiyeti. el-Ḳāhira: Mektebetu’l-‘Âdâb, 3. Basım, 2005.
• “el-‘Arabiyyetu Beyne Ḳırâati’t-Turâs̱ ve Taṭbîḳ en-Naẓariyyeti el-Luġaviyyeti el-Mu‘âṣırati”. Kitâbu’l-mu’temeru’l-ḫâmis bi kulliyyeti dâru’l-‘ulûm, el-Ḳāhira: Kulliyyetu Dâru’l-‘Ulûm, Câmi‘atu’l-Ḳāhira, 2009.
• “el-‘Arabiyyetu beyne Naḥvi’l-Cumleti ve Naḥvi’n-Naṣṣi”. Kitâbu’l-mu’temeru’s̱-s̱âlis̱u lil‘Arabiyyeti ve’d-dırâsâti en-naḥviyyeti. el-Ḳāhira: Kulliyyetu Dâru’l-‘Ulûm, Câmi‘atu’l-Ḳāhira, 2005.
• Buhayrî, Saîd Hasan. ‘İlmu’l-luġati’n-naṣṣ: el-mefâhîm ve’l-itticâhât. el-Ḳāhira: eş-Şeriketu’l-Mısriyyetu’l-‘Âlemiyyetu Longman, 1997.
• Cevâd Faḍl, İsâ. et-Temâsuk en-naṣṣî: dırâsetun taṭbîḳıyyetun fî nehci’l-belâġa. el-Urdun: Kulliyyetu’d-Dırâsât el-‘Ulyâ, Câmiatu’l-Urduniyye, 2005.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkāhir b. Abdirrahmân b. Muḥammed. Delâ’ilu’l-i‘câz fî ‘ilmi’l-ma‘ânî. thk. Mahmûd Muḥammed Şâkir. el-Ḳāhira: Mektebetu’l- Ḫânicî, 5. Basım, 2004.
• De Beaugrande, Robert. en-Naṣṣ ve’l-ḫiṭâb ve’l-icrâ. çev. Temmâm Hassân. el-Ḳāhira: ‘Âlemu’l-Kütub, 1998.
• Dervîş, Muḥyiddîn b. Aḥmed Mustafâ. İʻrâbu'l-Kur’ân ve beyânuhu. Dımeşḳ: Dâru’l-Yemâme, 4. Basım, 1415.
• Fâkihî, Abdullah b. Ahmed. Şerhu kitâbi’l-ḥudûd fi’n-naḥv. thk. el-Mütevellî Ramazan Ahmed ed-Demîrî. 2. Basım. el-Ḳāhira: Mektebetu Vehbe, 1414.
• Fıḳhî, Ṣubhî İbrahîm. ‘İlmu’l-luġati’n-naṣṣî beyne’n-naẓariyye ve’t-taṭbîḳ. el-Ḳāhira: Dâru Kubâ, 2000.
• Ḥamid, Ḥamâde Abdulilâh. “et-Temâsuku’-Naṣṣı bi’l-İḥâleti”. Ḥavliyyetu Kulliyyeti’l-Luġati’l-‘Arabiyyeti biCircâ. 19 (2015/2016).
• Hasan, ‘Abbâs. en-Naḥvu’l-vâfî. el-Ḳāhira: Dâru’l-Ma‘ârif, 15. Basım, ts.
• Hassân, Temmâm. el-Lugatu’l-‘Arabiyye ma’nâhâ ve mebnâhâ. el-Maġrib: Dâru’l-Beyḍâ - Dâru’s-Seḳâfe, 1994.
• Hassân, Temmâm. Maḳâlât fi’l-luġa ve’l-edeb. el-Ḳāhira: ‘Âlemu’l-Kütüb, 2006.
• Ḫatâbî, Muḥammed. Lisâniyyâtu’n-naṣṣı: Medḫal ilâ insicâmi’l-ḫiṭâb. Beyrût: el-Merkezu’s̱-S̱akâfi’l-‘Arabî, 1991.
• İbn ‘Uṣfûr, Ebu’l-Ḥasen Alî b. Mü’min b. Muḥammed b. Alî el-Ḥadramî el-İşbîlî. el-Muḳarreb. thk. Aḥmed el-Cevârî. Bağdat: Matba‘atu’l-‘Ânî, 1972.
• İbn Âşūr, Muḥammed eṭ-Ṭâhir. et-Taḥrîr ve’t-Tenvîr. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyyeti li’n-Neşr, 1984.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. el-Haṣâis. thk. Muḥammed Ali en-Neccâr. 3 Cilt. Bağdat: y.y., 1990.
• İbn Hişâm, Cemâluddîn Abdullah b. Yusuf b. Ahmed b. Abdillah el-Enṣârî. Muġni’l-lebîb ‘an kutubi’l-e’ârîb. thk. Mâzin el-Mübârek. Dımeşḳ: Dâru’l-Fikr, 2005.
• İbn Manẓûr, Ebu’l-Faḍl Cemâluddîn Muḥammed İbn Mükrim. Lisânu'l-‘Arab. Beyrût: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbnu’l-Yaîş, Muvaffaküddîn Ebu’l-Beḳâ. Şerhu’l-mufaṣṣal. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2001.
• Maṣlûh, Sa‘d. el-‘Arabiyyetu min naḥvi’l-cumle ilâ naḥvi’n-naṣṣ (baḥsun bi’l-kitâbi et-Tiẕkârî li ḳısmi’l-luġati’l-‘Arabiyyeti. haz. Vedî‘a Tâhâ en-Necm ve ‘Abduh Bedevî. Kuveyt: Câmi‘atu’l-Kuveyt, 1990.
• Maṣlûh, Sa‘d. fi’l-Belâġati’l-‘Arabiyyeti ve’l-uslûbiyyâti’l-lisâniyyeti Âfâḳun Cedîdetun. Kuveyt: Meclisu’n-Neşri’l-‘İlmî, 2003.
• Muḥammed, Nâdiye Ali. Ḳırâatun tahliliyyetun fî Ḳutubi’t-tefsîr fî ḍavi ‘ilmi naḥvi’n-nâṣṣı: sûretu‘t-Tevbe nemûzecen. el-Ḳāhira: Câmi‘atu’l-Ḳāhira, 2016.
• Nevâl Fâlih Muḥammed Rebâbe‘a. et-Temâsuku’n-Naṣṣî fî Cuz’i ‘Amme. el-Urdun: Câmi‘atu’l-Yermûk, Kulliyyetu’l-Âdâb, Ḳısmu’-Luġati’l-‘Arabiyyeti, Risâle Doktora, 2015.
• Ṣalâh Faḍl. Menâhicu’n-naḳdi’l-mu’âṣır ve muṣṭalaḥâtihi. Beyrût: Li’n-Neşri ve’l-Ma‘lûmât, 2002.
• Ṣalâh, Şa‘bân. Şi‘ru’l-Ebû Temmâm dırâsetun naḥviyyetun. el-Ḳāhira: Dâru’s̱-S̱eḳâfe, 1991.
• Sîbeveyhî, Ebû Bişr Amr b. Osmân. el-Kitâb, thk. ‘Abdu’s-Selâm Muḥammed Harun, 5 Cilt. el-Ḳāhira: Mektebetu’l-Ḫânicî, 1988.
• Suyȗti, Ebû’l-Fazl Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed. Mu‘tereku’l-‘Aḳrân. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1988.
• Şibl Muḥammed, ‘Azze. ‘İlmu’l-luġati’n-naṣṣı en-naẓariyye ve’t-taṭbîḳ. el-Ḳāhira: Mektebetu’l-Âdâb. 2007.
• Zinâd, el-Ezher. Nesîcu’n-naṣṣ: Baḥsun fî mâ yekûnu bihi’l-melfûẓu naṣṣan. Beyrût: el-Merkezu’s̱- S̱akâfi’l-‘Arabî, 1993.