Hanefî ve Mâlikî Usûl Âlimlerinin Mürsel Hadis Yaklaşımı

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 2, 431 - 450, 30.12.2022

Mehmet Turan

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1159795

Cited By: 2

Öz

Hadisçiler nezdinde mürsel hadis; tabiînin Hz. Peygamber’den aktardığı hadis şeklinde tanımlanmıştır. Usûl âlimleri ise hadisçilerin aksine, senedinde inkıtâ bulunan hadisler için mürsel terimini kullanmışlardır. Onların yapmış olduğu tarif göz önüne alındığında; senedinde inkıtâ bulunan mu‘dal ve muallak gibi hadislerin de mürsel terimi altında değerlendirildiği anlaşılmaktadır. Nitekim usûl âlimlerinin mürsel diye isimlendirdikleri hadisler incelendiğinde sadece tabiînin Hz. Peygamber’den rivayet ettiği hadisler için bu terimin kullanılmadığı görülmekte bilakis etbâu’t-tâbiîn veya başka bir tabakadan bir ravinin, Hz. Peygamber’e isnad ettiği hadis de mürsel olarak isimlendirilmektedir. Hadisçiler, senedinde bulunan kopukluk nedeniyle mürsel hadisi zayıf kabul etmiş ve hüccet olmaya elverişli olmadığını belirtmişlerdir. Usûl âlimlerinin ise mürsel hadis hususunda farklı bir yol takip ettiği görülmektedir. Çalışmamızda Hanefî mezhebinin mürsel hadis yaklaşımı sorgulanmış ve Hanefi usûlcülerin mürsel hadisin hücciyetine dair öne sürdükleri argümanlar incelenmiştir. Çalışmamızda öncelikle Ebû Hanîfe’nin (ö. 150/767) mürsel hadis yaklaşımı tespit edilmeye çalışılmış sonrasında ise başta Îsâ b. Ebân (ö. 221/836), Ebu’l-Hasen el-Kerhî (ö. 340/952), Cessâs (ö. 370/981), Debûsî (ö. 430/1039), Pezdevî (ö. 482/1089) ve Serahsî (ö. 483/1090) olmak üzere Hanefi usûl âlimlerinin bu konudaki yaklaşımı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Araştırma neticesinde bazı Hanefi usûlcülerin, ilmi derinlik ve yetkinliği bulunan âlimlerin mürsel rivayetlerinin kabul edilmesi gerektiğini belirttikleri saptanmıştır. Bu görüşe göre ilmi yetkinliği bulunmayan kimselerin mürsel rivayetleri ise reddedilmelidir. Ayrıca Hanefi usûl âlimleri arasında mürsel hadisi müsned hadisten daha kuvvetli görüp böylece müsned hadisi mürsel hadise önceleyen âlimler de bulunmaktadır. Zira onlara göre hadisi mürsel olarak rivayet eden kimse, rivayette bulunup ismini zikretmediği kimsenin güvenilirliğini üstlenmiş yani uhdesine almış bulunmaktadır. Hadisi müsned olarak rivayet eden kimse ise ravinin sika olup olmadığını araştırmacıya havale etmiştir. Çalışmamızda ayrıca İmam Mâlik’in mürsel hadis yaklaşımı irdelenmiş mürsel hadisi kabul edip etmediğiyle ilgili iki farklı rivayet tartışılmıştır. Kimileri onun mürsel hadisi hüccet olarak kabul ettiğini söylerken kimileri ise onun mürsel hadisle ihticac etmediğini savunmuştur. Bu nedenle de İmam Mâlik’in Muvvvata adlı eseri de göz önünde bulundurularak, pratikte hangi iddianın doğru olduğu tarafımızca tespit edilmeye çalışılmıştır. Daha sonra ise Maliki usûlcülerin mürsel hadis yaklaşımı ortaya konulmuş ve mürsel hadisin hücciyeti noktasında ne gibi kriterleri esas aldıkları belirlenmeye çalışılmıştır. Maliki usûl âlimlerinin büyük bir çoğunluğu, ravinin sika olması durumunda mürsel olarak aktardığı rivayetinin kabul edileceğini söylemişlerdir. Maliki mezhebinde, mürsel hadisin hücciyeti kabul edilmekle beraber farklı birtakım görüşlerin de bulunduğu belirtilmelidir. Zira Maliki usûlcülerden Ebu’l-Ferec Amr b. Muhammed el-Mâlikî (ö. 330/941), ile Ebû Bekr el-Ebherî (ö. 375/986) gibi âlimler mürsel hadis ile müsned hadis arasında hücciyet bakımından bir farkın olmadığını dile getirirken; Ebû İshâk İsmâil el-Basrî (ö. 282/895) ile Ebû Bekr b. Cehm (ö. 329/940) gibi bazı âlimler ise mürsel hadisin hüccet olarak alınamayacağını belirtmişlerdir. Ayrıca mürsel hadisi, müsned hadise önceleyenler olduğu gibi farklı birtakım kriterleri şart koşanlar bulunmaktadır. Usûl âlimleri, hadis ile ilgili görüşlerini çoğunlukla kaleme aldıkları fıkıh usulü eserlerinde beyan etmişlerdir. Bu nedenle genellikle “Kitabu’l-Ahbar” başlıklı bölümlerde konuyla ilgili düşüncelerini paylaştıkları görülmektedir. Nitekim fıkıh usûlü eserlerinde çok sayıda hadis usûlü ile ilgili konunun bu tür başlıklar altında ele alınıp incelendiği müşahede edilmektedir. Usûl âlimlerinin hadis ve sünnete yaklaşımlarına dair ülkemizde yapılan bilimsel çalışmalar henüz istenilen düzeye ulaşabilmiş değildir. Bu nedenle de çalışmamızda Hanefi ve Maliki usûl âlimlerinin mürsel hadisle ilgili ortaya koymuş oldukları yaklaşım ana hatlarıyla ele alınmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hanefi, Maliki, Hadis, Sünnet, İrsâl, Mürsel Hadis.

The Mursal Ḥadīth Approach of Ḥanafī and Mālikī Methodology Scholars

Öz

Mursal ḥadīth in the eyes of ḥadīth scholars; is defined as the ḥadīth conveyed by tābiʿīn from the Prophet. On the other hand, methodology scholars, unlike ḥadīth scholars, used the term mursal for ḥadīth with interruption (inqitā‘) in its narration chain. Considering their recipe; It is understood that Ḥadīth such as mu‘ḍal and muʿallaḳ, which have an interruption (inqitā‘) found in their narration chain, are also evaluated under the term mursal. As a matter of fact, when the ḥadīth that methodology scholars call mursal is examined, it is seen that this term is not used only for the ḥadīth narrated by tabiin from the Prophet. In fact, the attribution of the ḥadīth to the Prophet by a narrator from tabe-i tābiʿīn or another stratum is also called mursal. Ḥadīth scholars have accepted the mursal ḥadīth as weak due to the interruption (inqiṭā') found in its narration chain and stated that it is not suitable for being proof. It is seen that methodology scholars follow a different path regarding the mursal ḥadīth. In our study, the Ḥanafī sect's approach to mursal ḥadīth was questioned and the arguments of Ḥanafī methodology scholars about the evidence of mursal ḥadīth were examined. In this study, first of all, the mursal ḥadīth approach of Abū Ḥanīfa (d. 150/767) was tried to be determined. Then the approach of Ḥanafī methodology scholars, especially ʿĪsā b. Abān (d. 221/836), Abū’l-Ḥasan al-Karkhī (d. 340/952), Caṣṣāṣ (d. 370/981), Dabūsī (d. 430/1039), Bazdawī (d. 482/1089) and Saraḫsī (d. 483/1090) on this issue has been tried to be revealed. As a result of the research, some methodology scholars accepted the mursal rumors of scholars with scientific depth and competence; It has been determined that people who do not have the competence stated that the mursal rumors should be rejected. In addition, among the scholars of Ḥanafī methodology, there are scholars who see the mursal ḥadīth as stronger than the musnad ḥadīth and thus prioritize the musnad Ḥadīth over the mursal Ḥadīth. Because, according to them, the person who narrates Ḥadīth as mursal assumes the credibility of the person whose name he has not mentioned. The person who narrated the Ḥadīth in a consistent (mursal reports) left it up to the researcher to determine whether the narrator is reliable or not. In our study, Imam Mālik's approach to mursal hadit was examined and two different narrations about whether he accepted the mursal ḥadīth or not were discussed. While some said that he accepted the mursal ḥadīth as a proof, others argued that he did not consider the mursal ḥadīth suitable to be used as an evidence. For this reason, we have tried to determine which claim is true in practice, taking into account the work of Imam Mālik called al-Muwaṭṭaʾ. Then, the approach of the Mālikī methodology scholars to the mursal ḥadīth has been put forward and it has been tried to determine what criteria they base on the as an evidence of the mursal ḥadīth. Majority of Mālikī methodology scholars said that if the narrator was reliable, the rumor he conveyed as mursal would be accepted. Although as an evidence the mursal ḥadīth is accepted in the Mālikī sect, it should be noted that there are also a number of different views. Because scholars such as Abū l-Faraj ʿAmr b. Muḥammad al-Mālikī (d. 330/941) and Abū Bakr al-Abharī (d. 375/986) from Mālikī methodology scholars that there is no difference between mursal Ḥadīth and musnad Ḥadīth in terms of evidence; some scholars such as Abū Isḥāq Ismāʿīl al-Baṣrī (d. 282/895) and Abū Bakr b. Cahm (d. 329/940) stated that the Ḥadīth scholars could not be taken as an evidence. In addition, there are those who prioritize the mursal ḥadīth to the musnad ḥadīth, and stipulate a different set of criteria. Scholars of methodology expressed their views on ḥadīth mostly in the works they wrote about legal methodology scholars. For this reason, it is seen that they generally share their thoughts on the subject in the chapters titled "Kıtābu’l-Aḫbār". As a matter of fact, in the works of fıḳḥ, it is observed that many issues related to ḥadīth methodology are handled and examined under such headings. Scientific studies in our country on the approaches of methodology scholars to ḥadīth and the sunna have not reached the desired level yet. For this reason, in our study, the approach of Ḥanafī and Mālikī methodology scholars to the mursal ḥadīth has been tried to be discussed with the main lines.

Anahtar Kelimeler

Ḥanafī, Mālikī, Ḥadīth, Sunnah, Irsāl

Kaynakça

• Abdulaziz el-Buharî, Abdulaziz b. Ahmed b. Muhammed Alaaddin el-Buharî el-Hanefî. Keşfu’l-esrâr an Usûli’l-Pezdevî. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 4 Cilt.Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1997.
• Akgündüz, Mehmet Sadık. İsâ b. Ebân’ın Sünnet Anlayışı. İstanbul: Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Entistüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Âmidî, Ebu’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdurrezzâk Afîfî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslamî, 2. Baskı, 1985.
• Alâî, Ebû Saîd Salâhuddîn Halîl b. Keykeldî el-Alâî. Câmiu’t-Tahsîl fî Ahkâmi’l-Merâsîl. thk. Hamdi Abdulmecîd es-Selefî. Beyrut: Alemu’l-Kutub, 1986.
• Bâcî, Ebu’l-Velîd Suleymân b. Halef. İhkâmu’l-fusûl fî ahkâmi’l-usûl. 2 Cilt. thk. İmran Ali el-Arabî. 5 Cilt. Libya: Camiatu’l- Markib, 1. Baskı, 2005.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî el-Hanefî. el-Fusûl fi’l-usûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vizaretu’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 2. Baskı, 1994.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Usûlü. İstanbul: M.Ü. İFAV Yayınları, 33. Baskı, 2014.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Ömer b. Îsâ el-Hanefî. Takvîmü’l-edille fi usûli’l-fıkh. thk. Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001.
• Duman, Ali-Önder, Abdullah. "Cessâs'a Göre Mürsel Haber ve Değeri". İslami İlimler Araştırmaları Dergisi, 9 (Haziran 2021), 118-131. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1740473.
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşas b. İshâk b. Beşîr b. Şeddad b.Amr el-Ezdî es-Sicistânî. Risâletu Ebî Dâvûd ilâ ehli Mekke fî vasfi Sunenihî. thk. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslamî, 3. Baskı, 1984.
• Ebû İshâk eş-Şîrâzî, Cemâluddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Luma fî usûli’l-fıkh. Yy: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2. Baskı, 2003.
• Ebu’l-Huseyn el-Basrî, Muhammed b. Alî b. Tayyib. el-Muʿtemed fî usûli’l-fıkh. thk. Halîl el-Meys. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1983.
• Gül, Mutlu. Hanefî Usûlünde Hadis Tenkidi. İstanbul: M.Ü. İFAV Yayınları, 1. Baskı, 2018.
• Hacıoğlu, Nejla. “el-Fusûl fi’l-Usûl” İsimli Eseri Bağlamında Cassâs’ın Hadis İlmindeki Yeri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Entistüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed. el-Medhal fi Uusûli’l-hadîs. Halep: Muhammed Rağıb et-Tebbağ. Mektebetuhu’l-İlmiyye, 1932.
• Hatîb Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Kifâye fî ʿilmi’rivâye. thk. Mahir Yasin el-Fahl. Dammam: Dâru İbni’l-Cevzî, 2011.
• Irâkî, Ebu’l-Fadl Zeynuddîn Abdurrahîm b. el-Huseyn b. Abdirrahmân b. Ebibekr b. İbrahim. Şerhu’t-Tebsıra ve’t-Tezkire. thk. Abudllatif el-Hemim - Mahir Yasîn Fahl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 2002.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilber en-Nemerî el-Endelusî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvatta mine’l-meânî ve’l-esânîd. thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevî-Muhammed Abdulkebîr el-Bekrî. 26 Cilt. Mağrib: Vizaretu Umumi’l-Evkaf veş-Şuûnil-İslamiyye, 1967.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Halebî. et-Takrîr ve’t-tahbîr. 3 Cilt. Yy: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2. Baskı, 1983.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Hibbân b. Muaz Ebû Hâtim el-Bustî. es-Sikât. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye. 1998.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ruşd el-Kurtubî. el-Mukaddimât ve’l-mumehhidât. tkh. Muhammed Hucî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 1. Baskı, 1988.
• İbnu’l-Humâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid es-Sivâsî el-İskenderî el-Hanefi. Fethu’l-kadîr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2002.
• İbnu’l-Irâkî, Ebû Zur‘a Veliyyüddîn Ahmed b. Abdirrahîm el-Irâkî. el-Gaysu’l-hâmiʿ şerhu şerhi Cemi’l-Cevâmiʿ. thk. Muhammed Tâmir Hicâzî. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 2004.
• İbnu’l-Kassâr, Ebu’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed İbnu’l-Kassâr el-Bağdâdî el-Mâlikî. el-Mukaddime fî usûli’l-fıkh. thk. Mustafa Mahdûm. Riyad: Dâru’l-Ma’leme, 1. Baskı, 1999.
• İbnu’n-Neccâr, Ebu’l-Beka Takıyyuddîn Muhammed b. Ahmed b. Abdilazîz b. Ali İbnu’n-Neccâr el-Futûhî el-Hanbelî. Şerhu’l-Kevkebi’l-munîr. thk. Muhammed ez-Zuhaylî - Nezîh Hammâd. 4 Cilt. Riyad: Mektebetu'l-Ubeykan, 1993.
• İbnu’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyuddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Musâ eş-Şehrezûrî. Ulûmu’l-hadîs. thk. Nureddin Itr. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Muasır, 1986.
• Kâfiyeci, Muhammed b. Süleyman b. Sa’d b. Mesud er-Rumî el-Hanefî Ebû Abdillâh. el-Muhtasar fî ilmi’l-eser. thk. Ali Zevin. Riyad: Mektebetu’-Ruşd, 1. Baskı, 1987.
• Kalaç, Rıdvan-Engi̇n, Hayrullah. "Mürsel ve Müdelles Rivâyetler - İbnu’l-Mibred El-Makdisî (ö.909/1503) Özelinde". Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7/1, (Haziran 2020), 53-72. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1162210.f
• Karâfî, Ebu’l-Abbas Şihâbuddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mâlikî. Nefâisu’l-usûl fî şerhi’l-Mahsûl. thk. Adil Ahmed Abdulmevcud-Ali Muhammed Mavved. 9 Cilt. Riyad: Mektebetu Nezar Mustafa el-Baz, 1995.
• Karâfî, Ebu’l-Abbas Şihâbuddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mâlikî. Şerhu tenkihi’l-fusûl fi ihtiyari’l-Mahsul fi’l-usûl. Dâru’l-Fikr, Beyrut 2004.
• Mahmud et-Tahhân, Ebû Hafs Mahmud b. Ahmed. Teysîru mustalahi’l-hadis. Mektebetu’l-Ma’arif, Kahire 2010.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Âmir el-Asbahî el-Medenî. el-Muvatta. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, 1985.
• Muhammed Sâlih Câbir, Hatem Dâvud Bay, Hucciyyetu’l-hadisi’l-mürsel inde’l-imâm Mâlik b. Enes. Ulumu’ş-Şeriati ve’l-Kânûn, 33/2 (Ürdün 2006), 429-438.
• Muslim, Ebu’l-Huseyn Muslim b. el-Haccâc b. Muslim el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdulbakî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, ts..
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Muslim b. Haccâc. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, 1972.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. et-Takrîb ve’t-teysîr li maʿrifeti suneni’l-beşîri’n-nezîr. thk. Muhammed Osman el-Hışt. Beyrut: Dâru'l-Kitâbi'l-Arabî, 1985.
• Özüdoğru, Bekir. İbnü’l- Hümâm’ın Fethu’l-Kadîr’de Hadis Usûlü Meselelerine Yaklaşımı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Entistüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Pezdevî, Fahru’l-İslâm Alî b. Muhammed. Usûlu’l-Bezdevî/Kenzu’l-vusûl ila ma’rifeti’l-usûl. thk. Sait Bektaş. Medine/Beyrut: Dâru’s-Sirac/Dâru’l-Beşairi’l-İslamiyye, 1. Baskı, 2014.
• Polat, Selahattin. Mürsel Hadisler ve Delil Olma Yönünden Değeri. Ankara: TDV Yayınları, 1. Baskı, 2010.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâuddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânu’l-usûl fî netâʾici’l-ʿukûl. thk. Muhammed Zeki Abdulber. Katar: Metabiû Doha el-Hadise, 1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsu’l-Eimme Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. Usûlu’s-Serahsî. thk. Ebu’l-Vefa el-Afganî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 1953.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî, Tenvîru’l-Havâlik. Lubnan: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed es-San‘ânî el-Yemenî. İrşâdu’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hak min ilmi’l-usûl. thk. Ahmed İzv İnaye. Dımeşk: Dâru’l- Kitabi’l-Arabî, 1. Baskı, 1999.
• Şık, Mehmet Sırrı. Malikî Mezhebi Fıkıh Usûlcülerine Göre Sünnetin Kaynağı Olarak Haber. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Entistüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Tuzcu, Recep. Hanefi Usûlünde Hadis -Debûsî Örneği-. İstanbul: M.Ü. İFAV Yayınları, 1. Baskı, 2014.
• Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ b. Hammad el-Ukaylî el-Mekkî. ed-Duafâu’l-Kebîr. thk. Abdulmutî Emîn Kal‘acî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım. 1984.
• Uzunpostalcı, Mustafa. "Ebû Hanîfe". Diyanet İslam Ansiklopedisi. 10/131-138. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1984.
• Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebû Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. Baskı, 2018.
• Yazıcı, Yunus. İsâ b. Ebân’ın Hadis-Sünnet Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Entistüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Yılmaz, Rahile. Modern Hadis Tartışmaları Bağlamında Muvatta’daki Mürsel Rivâyetler. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Entistüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedruddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Bahru’l-Muhît fî Usûli’l-Fıkh. 8 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ketbî, 1994.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedruddîn Muhammed b. Bahâdır ez-Zerkeşî. en-Nuket alâ Mukaddimeti İbni’s-Salâh. thk. Zeynelâbidîn b. Muhammed b. Belâferîc. 3 Cilt. Riyad: Edvâu’s-Selef, 1998.
• Zurkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdilbâkī b. Yûsuf. Şerhu’l-Muvattaʾ. thk. Taha Abdurrauf Sa’d. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’s-Sekafetu’d-Diniyye, 1. Baskı, 2003.