The First Catechism of Women in Turkish Language: “Umdat al-nisā”

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 2, 503 - 528, 30.12.2023

Hilal Özay

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1365832

Cited By: 1

Öz

In Islamic literature, catechism are books that Muslims consult to learn the practical information they need in their religious and social lives. While catechism books are generally prepared for all responsible, men and women, they are sometimes written to meet a certain group's needs. 'Umdat al-nisā, chosen as the subject of this article, is one of the catechisms written specifically for women. This work is the first catechism of women written in Ottoman Turkish. It is also one of the beginning works of the catechism of women tradition. The manuscript is available in ten copies in various libraries. Among these copies, Izmir National Library, Turkish Manuscripts Collection, copy numbered 1707/2 has been determined as the main copy due to the presence of a record of muqābala and taṣḥīḥ (correction) on the last page and the date close to the period when the author lived. The Izmir copy was selected as the main copy and the other four were examined and compared. Muḥarram Efendi of Zileli, a fiqh scholar who lived in the 16th century and served as a muderris and preacher, wrote this book. Zileli Muḥarram Efendi was also a ṣufi and a Ḥalvetic sheikh. He combined fiqh and ṣufism by reflecting these two identities in his works and drew attention to the spiritual aspects of worship as well as the formal, material aspect. Muḥarram Efendi also shed light on his period by writing the answers to the questions asked in his work and the subjects that needed explanation. The work called 'Umdat al-nisā, which means principles and guidelines specific to women, consists of four bab (chapters), six faṣl (subdivision) and a khatime (concluding part). The first chapter is about menstruation, the first subdivision is about the divorced woman's ʿiddat (waiting period), the second subdivision is about the clean period between two mensturations, the third subdivision is about the woman's menstruation known by herself, the fourth subdivision is about the menstruation of khutha (hermaphrodites), the second chapter is about the nifās (puerperium), the third chapter is about istiḥaḍah (disease blood), the fourth chapter is about the rights of husband and wife, the fifth subdivision is about the provisions of people with disabilities and the fourth chapter is about the rights of men over their wives. The concluding part is about the recommendation of medicines and prayers for women who do not have children and miscarriages. Written in the 16th century Ottoman period, the work is written in a simple, easy, and easy-to-understand style. Although the work mainly includes jurisprudential concepts, it was written in the local dialect of the people of that period and that region. This dialect distinguished the work from similar works, making it different, interesting, and enjoyable to read. However, this situation has caused today's people, who are distant and foreign to that period and dialect, not to understand some of the words in the work or to understand them very difficult. The judgements and opinions in work generally adhere to the views of Abū Ḥanifa. However, from time to time, the views and preferences of Abū Ḥanifa's disciples and later Ḥanafī scholars were also referred to, and the practical consequences of the dispute were also pointed out. The views of other sunnī sects have also been mentioned, albeit to a lesser extent. The main fiqh and fatwa books of the Ḥanafī sect from which the evidence and opinions are taken are referred. To better understand the subjects, question-answer, exemplifying, explaining with figures, teaching with stories, comparison and itemization methods were used in the work. When a subject is started, the concepts of that subject are defined, and then related judgments and opinions are given. Both rational, and narrative evidence were used as evidence in the work. The opinions and preferences were supported by verses, ḥadiths, narrations, and exemplary stories. Immediately after the narrative evidence, reference was made to the source within the sect. The authenticity of the ḥadiths was not mentioned, but sometimes the narrator was mentioned, and sometimes the source from which the ḥadith was taken was written, and this source was the books of fiqh. Sometimes, only the text of the ḥadith is given. Among the narrations used by the author, it has been determined that there are also weak and Israelite narrations.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Catechism, Women catechism, Muḥarram Efendi,

İlk Türkçe Kadın İlmihali ‘Umdetü’n-nisâ

Öz

İslâmi literatürde ilmihâl, Müslümanların dîni ve sosyal hayatlarında ihtiyaç duyacakları pratik bilgileri öğrenmek üzere başvurdukları kitaplardır. İlmihâl kitapları genelde kadın erkek bütün mükelleflere yönelik hazırlanırken bazen de bir kitlenin ihtiyaçlarına cevap verebilmek amacıyla da yazılmaktadır. Makaleye konu olarak seçilen ‘Umdetü’n-nisa da kadınlara özel yazılmış ilmihallerden biridir. Bu eser Osmanlı Türkçesiyle yazılmış ilk kadın ilmihalidir. Kadın ilmihâl geleneğinin de başlangıç eserlerindendir. Yazma olan eser çeşitli kütüphanelerde on nüsha olarak yer almaktadır. Bu nüshalar içerisinde İzmir Milli Kütüphanesi, Türkçe Yazmaları Koleksiyonu, 1707/2 numaralı nüsha, son varağında mukâbele ve tashih kaydının bulunması ve müellifin yaşadığı döneme yakın tarihin bulunması sebebiyle ana nüsha olarak belirlenmiştir. Ana nüsha olarak seçilen İzmir nüshası ile diğer dört nüsha okunmuş, incelenmiş ve karşılaştırılmıştır. Bu ilmihali 16. yy.’da yaşamış, müderrislik ve vaizlik görevlerinde bulunmuş olan fıkıh âlimi Zileli Muharrem Efendi yazmıştır. Zileli Muharrem Efendi aynı zamanda mutasavvıf ve Halvetî şeyhidir. O, taşıdığı bu iki kimliği eserlerine yansıtarak fıkıh ve tasavvufu birleştirmiş, ibadetlerin şeklî, maddî yönü yanında manevî yönüne de dikkat çekmiştir. Muharrem Efendi de eserine sorulan soruların cevaplarını ve izahına ihtiyaç duyulan konuları yazarak dönemine ışık tutmuştur. Kadınlara özel prensipler ve ilkeler anlamına gelen ‘Umdetü’n-nisâ adlı eser içerik olarak dört bâb, altı fasıl ve bir hâtime’den oluşmaktadır. Birinci bab hayız, birinci fasıl boşanmış kadının iddeti, ikinci fasıl iki hayız arasındaki temiz kalınan süre, üçüncü fasıl kadının kendince bilinen âdeti, dördüncü fasıl çift cinsiyetlilerin (hünsanın) hayız ahkâmı, ikinci bab nifâs (lohusalık) ahkamı, üçüncü bab istihaze (özür) kanı, beşinci fasıl özürlülere ait hükümler, dördüncü bab karı-koca hakları, altıncı fasıl erkeklerin hanımları üzerindeki hakları hakkındadır. Sonuç kısmı ise çocuğu olmayan ve düşük yapan kadınlara ilaç ve dua tavsiyesi ile ilgilidir. 16. yüzyıl Osmanlı döneminde kaleme alınan eserde sade, kolay ve o dönemde rahatlıkla herkesin anlayabileceği bir üslup kullanılmıştır. Eser ağırlıklı fıkhî kavramlara yer vermekle birlikte o dönem ve o bölgedeki halkın ağzıyla, yöresel lehçe ile yazılmıştır. Bu lehçe de eseri benzer çalışmalardan ayırmış, onu farklı ve ilgi çekici, okunmasını zevkli hale getirmiştir. Fakat bu durum o döneme ve lehçeye uzak ve yabancı olan günümüz insanlarının eserde geçen bazı kelimeleri anlamamalarına ya da çok zor anlamalarına sebep olmuştur. Eserde hüküm ve görüşlerde genel olarak Ebû Hanife’nin görüşlerine bağlı kalınmıştır. Bununla birlikte zaman zaman Ebû Hanife’nin talebelerinin ve sonraki dönem Hanefi alimlerinin görüşlerine ve tercihlerine de başvurulmuş ve ihtilâfın pratik sonucuna da işaret edilmiştir. Az da olsa farklı diğer sünnî mezheplerin görüşüne de değinilmiştir. Deliller ve görüşlerin alındığı Hanefi mezhebinin temel fıkıh ve fetva kitaplarına atıf yapılmıştır. Konuların daha iyi anlaşılması için eserde soru-cevap, örneklendirme, şekillerle anlatma, kıssalarla öğretme, mukayese etme, maddeleme yöntemleri kullanılmıştır. Bir konuya başlandığında o konunun kavramları tanımlanmış sonra ilgili hükümler ve görüşler verilmiştir. Eserde delil olarak aklî delil de naklî delil de kullanılmıştır. Âyet, hadisler, rivâyetler ve ibretli örnek hikâyeler ile verilen görüş ve tercihler desteklenmiştir. Nakli delilden hemen sonra mezhep içi kaynağa atıf yapılmıştır. Hadislerin sıhhatine değinilmemiş, hadisler nakledilirken bazen ravisi zikredilmiş, bazen hadisin alındığı kaynak yazılmış, bu kaynak da fıkıh kitapları olmuştur. Bazen de sadece hadis metni verilmiştir. Müellifin kullanmış olduğu rivâyetler içerisinde zayıf ve İsrailiyât kaynaklı rivâyetlerin de bulunduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, İlmihal, Kadın İlmihali, Muharrem Efendi, ‘Umdetü’n-nisâ.

Kaynakça

• Aydın, Özden. Halveti Tekkelerinin Osmanlı Padişahları ve Devlet Ricâli ile İlişkileri: Şemsiyye ve Sivâsiyye. Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2019.
• Ayhan, Necdet. Tokat Zileli Muharrem Efendi’nin Künûzü’l-Evliyâ ve Rumûzü’l-Asfiyâ Adlı Eserinin İncelenmesi ve Değerlendirilmesi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-Ârifîn. İstanbul: Maarif Basımevi, 1955.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-yı Âmire,1333.
• Çeker, Huzeyfe. ‘‘Hanefî Mezhebinin Fıkıh Silsileleri (Ebû Hanîfe’den Hicri VI. Asrın Sonuna Kadar)”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19 (2012), 163-201.
• Çelik, Abbas. “Bir Eğitimci Olarak Zilî”. Ekev Akademi Dergisi 1/3 (Kasım 1998), 335-343.
• Duman, Hilâl. “İslâm Hukukunda Hünsâ”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/6 (Sivas 2002), 295-319.
• Gündoğdu, Cengiz. Bir Türk Mutasavvıfı Abdulmecîd Sivâsî: Hayatı, Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Kahraman, Abdullah. “Bir Sufî Fakîh: Zileli Muharrem Efendi”. Somuncu Baba Aylık İlim, Kültür ve Edebiyat Dergisi 206 (Aralık 2017), 64-68.
• Kahraman, Abdullah, “Zile’li Muharrem Efendi ve ‘Umdetü’n-nisâ’ Adlı Kadın İlmihali”. Tarihi ve Kültürüyle II. Zile Sempozyumu Zile 6-9 Ekim 2011 Programı. ed. Mehmet Yardımcı. 286-297. İzmir: Zile Belediyesi Kültür Yayınları, 2012.
• Kahraman, Abdullah. “Sivâsîlerin Fıkıh Kültürü”. İlim ve Kültür Tarihinde Sivâsîler Ulusal Sempozyumu Tebliğleri. 361-376. Ankara: Kemal İbn-i Hümam Vakfı Yayınları, 2010.
• Kahraman, Abdullah. “Taşralı Bir Sufî-Fâkih: Zileli Muharrem Efendi (öl.100-1591-1592) ve Hediyyetu’s-Su’lûk Adlı eseri”. Osmanlı'da İlm-i Fıkıh: Âlimler, Eserler ve Meseleler. 80-118. İstanbul: İsâr Yayınları, 2017.
• Kâtip Çelebî, Mustafa b. 'Abdillâh. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ Yayınları, 1941.
• Kehhâle, Ömer b. Rızâ. Mu‘cemü’l-mü’ellifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- ‘Arabî, ts.
• Kuyma, Erol. Osmanlı Türkçesi ile Yazılmış İlk Kadın İlmihâli ‘Umdetü’n-Nisâ İnceleme-Metin-Dizin. Erzurum: Fenomen, 2021.
• Özay, Hilal. İslam Hukukunda Cenin. İstanbul: Cihan Yayınları, 2018.
• Özel, Ahmet. Hanefî Fıkıh Âlimleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Özköse, Kadir. “Zileli Muharrem Efendi’nin Tasavvûfî Düşüncesi”. Tarihi ve Kültürüyle II. Zile Sempozyumu (Ekim 2011). ed. Mehmet Yardımcı. 338-343. İzmir: Ensar Yayıncılık, 2011.
• Sivâsî, Receb. Necmü’l-hüdâ fî Menâkıbiş-Şeyh Şemseddîn Ebi’s-Senâ. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Lala İsmail Kitaplığı, nr. 694/2.
• Süreyyâ, Mehmet. Sicill-i Osmanî. haz. Nuri Akbayar. İstanbul: Kültür Bakanlığı ile Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Ortak Yayını, 1996.
• Telkenaroğlu, M. Rahmi. “Zileli Muharrem Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-/693-694. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Telkenaroğlu, M. Rahmi. “Zileli Muharrem Efendi (X./XVI. asır) ve “Hediyyetü’s-Su‘lûk” Adlı Eseri”. C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2012), 304-333.
• Tolan, Muhammet Bilal. “Zileli Muharrem Efendi ve ‘Hâşiye ‘Ale'l-Fevâidi’d-Dıyâiyye’ Adlı Eseri”. Geçmişten Günümüze Tokat’ta İlmî ve Kültürel Hayat Uluslararası Sempozyumu (18-20 Ekim 2018). 245-261. Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayınları.
• Zileli Muharrem Efendi. 'Umdetü’n-nisā. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar, 06 Mil Yz A 2421, 1a-33a.
• Zileli Muharrem Efendi. ‘Umdetü’n-nisā. Bursa: İnebey Yazma Eserler Kütüphanesi, Genel Koleksiyonu, 62/3, 41b-76a.
• Zileli Muharrem Efendi. ‘Umdetü’n-nisā. Çorum: İl Halk Kütüphanesi, Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, 19 Hk 1507/3, 32b-103a.
• Zileli Muharrem Efendi. ‘Umdetü’n-nisā. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 00562-005, 54a-84b.
• Zileli Muharrem Efendi. ‘Umdetü’n-nisā. İzmir: İzmir Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları Koleksiyonu, 1707/2, 97b-125a.
• Zirikli, Hayreddin. el-A’lâm. b.y.: Dâru’l-‘ilm li’l-Melâyîn, 1423/2002.